Wat de Nacht doet dagen

‘We should be more angry!’De ecologische marxist Kohei Saito zegt het bijna terloops. Ik ben vandaag een dag op de Nacht van de Vrijdenker en deze aansporing resoneert. Saito geeft aan dat de chronische noodgevallen die ons treffen woede zouden moeten opwekken. Klimaatverandering is slechts een van de zes planetaire grenzen die we reeds overschreden en de gevolgen zijn (vandaag al) desastreus. Het kapitalisme vernietigt in sneltempo mens(elijkheid) en planeet. We zouden bozer moeten zijn!

Enkele uren eerder op de dag werd mijn aandacht gevangen door de vraag ‘Wat is prioritair om de democratie te beschermen?’ De Raad der Wijzen van de Nacht buigt zich even ludiek als gewichtig over deze vraag. Want de democratie staat onder druk. In de Verenigde Staten is er net een president democratisch(?) verkozen die aanspoorde tot een omverwerping ervan. Autocratieën en oligarchieën regeren momenteel grote delen van de wereld. Dichter bij de Theaterzaal van De Vooruit wordt moord en ‘Trumpiaanse toestanden’geschreeuwd. Hoofdredacteur van Het Nieuwsblad, en Wijze voor één ochtend, Liesbeth Van Impe antwoordt dat we moeten blijven kijken naar de moed van al de ambtenaren, rechters en leraren die zich niet laten intimideren door de dreiging van repressie. Dat het deze mensen zijn die onze democratie in stand houden en beschermen.

Mensenrechten blijken voorwaardelijk. Het speciale vluchtelingenstatuut en de warme ontvangst van Oekraïners lijkt in de verste verte niet op wat Palestijnse vluchtelingen ervaren

DEMOCRATIE

Maar even een stap terug. Voor we iets te allen tijde moeten beschermen, moeten we zorgen dat we goed weten wát we precies willen beschermen.Wat is een democratie? België noemt zichzelf een democratie, maar dat doen de Verenigde Staten en China evenzeer. Terwijl ze onder dezelfde noemer vallen, is het als appels met bananen en peren vergelijken. Wat is een democratie?

Enkele uren later op de avond brengt historicus Jonathan Israel soelaas. Hij interpreteert voor ons de visie op democratie van de 17de-eeuwse filosoof Baruch Spinoza. Spinoza stelt dat in een democratie iedereen vertegenwoordigd wordt, maar niet door eender wie. Het volk wordt vertegenwoordigd door een grote raad die zich beroept op de rede en steunt op waarden zoals oprechtheid en integriteit. Zij trachten de volonté générale of algemene wil uit te voeren; handelen naar dat wat in het beste belang van de samenleving is. Deze wil is een pakket aan waarden die in eerste instantie toeziet op het vermijden van oorlog en het behouden van vrede. Aangezien oorlog slechts ten voordele is van een kleine groep en nooit rationeel gezien in het beste belang kan zijn voor de samenleving. Israel benadrukt dat het de mate van vrijheid van meningsuiting en persvrijheid is die bepaalt hoe gezond of, beter, hoe democratisch je democratie is. Een democratie met persvrijheid en vrijheid van meningsuiting als hoekstenen, die streeft naar vrede en oorlog vermijdt. Dat is de democratie waarvan ik denk dat we die moeten beschermen.

Je zou bijna denken dat onze democratie niet kan zonder de de-democratisering van andere landen

De Spinozistische maatstaven van een democratie kunnen ons helpen om zogenaamde democratieën een spiegel voor te houden. Hoe democratisch is bijvoorbeeld België? Vergelijken met andere landen helpt om een positief beeld te krijgen van ons democratisch gehalte. Landen zoals Rusland en Turkije komen automatisch in ons op. Door de lens van Spinoza komt het land dat Jonathan Israels naam deelt ook in het vizier. Het land profileert zich als een liberale democratie en in de meest boude propaganda als ‘de enige democratie in het Midden-Oosten’. Enerzijds is de staatsideologie, het zionisme, onherroepelijk gelinkt aan oorlog doordat het streeft naar een Joodse meerderheid in een oorspronkelijk hoofdzakelijk islamitisch land. De gewelddadige en ondemocratische natuur van de staat is natuurlijk al duidelijk wanneer de Palestijnen zelf, maar ook Amnesty International, Human Rights Watch en het Internationaal Gerechtshof stellen dat Israël een apartheidsstaat is. Anderzijds staat de vrijheid van meningsuiting in het land serieus onder druk, zoals deze beklijvende getuigenis in SamPol van een Israëlische universitair aangeeft: ‘But today all but a very few are scared to express their opinion as they are immediately accused of undermining the war effort, or at least the national moral, if not outright traitors.’

Tegelijkertijd, slaagde het Israëlische leger erin om in de twee maanden na 7 oktober meer journalisten te vermoorden dan in de gehele Tweede Wereldoorlog. In november 2024 bevestigde het Comité ter Bescherming van Journalisten dat er 137 journalisten vermoord zijn door Israël sinds 7oktober, maar dat aantal is een onderschatting. De doelbewuste moord op de Palestijns-Amerikaanse journaliste Shireen Abu Akleh in mei 2022 illustreert dat de pers al langer letterlijk onder vuur ligt in en door Israël.

Het huidige kapitalistische systeem levert de volgende paradox op: we creëren tegelijk een gigantische technologische capaciteit én een gigantische armoede

De persvrijheid is nog steeds een groot goed in België, maar de totale afwezigheid van Palestijnse of antizionistisch Joodse getuigenissen is veelzeggend. Wat betekent persvrijheid trouwens als grote bedrijven zoals Mediahuis en DPGMedia diezelfde pers bezitten en eigen(winstgerichte) belangen hebben. Onafhankelijke journalisten waren dan ook de olifant in de Theaterzaal van De Vooruit wanneer Liesbeth Van Impe eerder op de dag haar lof zong over het lef dat we nodig hebben voor een gezonde democratie.

De persvrijheid is nog steeds een groot goed in België, maar de totale afwezigheid van Palestijnse of antizionistisch Joodse getuigenissen is veelzeggend

Daarnaast blijven Belgische politici Israël verdedigen en/of vaardigden zij tot op heden nog geen enkele sanctie uit. Integendeel, het blijkt dat de Belgische regering tijdens de genocide nog honderd ton munitie van Israël kocht. Zo’n wapentuig heeft het lugubere kwaliteitslabel battle-proven: ze zijn namelijk reeds getest op Palestijnen. Tegelijk was er al in mei sprake van minstens 186 000 vermoorde Palestijnen in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift The Lancet. De VN spreekt van etnische zuivering terwijl Amnesty International en Human Rights Watch een genocide een genocide noemen. Het doet vragen rijzen bij de betekenis van een Belgische democratie gestoeld op mensenrechten.

Saito geeft aan dat progressieve mensen die waarden zoals democratie en rechtvaardigheid belangrijk vinden, niet anders kunnen dan constateren dat het huidige systeem faalt

PROTEST

Mensenrechten blijken dan ook voorwaardelijk. Het speciale vluchtelingenstatuut en de warme ontvangst van Oekraïners lijkt in de verste verte niet op wat Palestijnse vluchtelingen ervaren. Met schrijnende getuigenissen van Palestijnen die de genocide ontvlucht zijn en hier op straat slapen als dieptepunt. Het recht op protest is een ander groot goed van een gezonde democratie dat de huidige regering wil uithollen tot een apolitieke opvoering. Wanneer de Belgische democratie zichzelf in de spiegel bekijkt, is het beeld steeds minder fraai.

‘We should all be more angry!’ En of. Terug naar Kohei Saito zijn démarche. Het is geen toeval dat de ecologische marxist de genocide in Gaza en de staat van de democratie tussen neus en lippen door vermeldt tijdens zijn relaas. De genocide en dubbele standaard van het Westen laten barsten ontstaan in haar als superieur voorgestelde waarden van democratie en rechtvaardigheid. Het valt Saito op hoe het Westen democratie propageert om de eigen welvaart te rechtvaardigen zonder rekenschap te geven van diens koloniale en imperialistische oorsprong. Hij spreekt niet toevallig van onze imperial way of living: de welvaart in het Globale Noorden steunt op de uitbuiting van de goedkope arbeid en natuur in het Globale Zuiden.

Dat is al enkele eeuwen zo. Vandaag gaat dat onder andere over manueel (en vaak door kinderen) ontgonnen Congolees kobalt voor de elektrificatie van onze maatschappij, eerder ging dat over Congolees rubber en goud. Mineralen die het gemakkelijkst (en goedkoopst) in ons westers comfort geraken door een land zoals Congo onderdrukt en/of in chaos te houden. Zelfs de beperkte berichtgeving over de inname van Goma is onvoldoende om Rwanda, de spil in de illegale handel van Congolese mineralen naar Europa, te sanctioneren. We zouden bozer moeten zijn! Je zou bijna denken dat onze democratie niet kan zonder de de-democratisering van andere landen.

Het huidige kapitalistische systeem levert de volgende paradox op: we creëren tegelijk een gigantische technologische capaciteit én een gigantische armoede. Alles is in een kapitalistisch keurslijf gegoten. Naar de woorden van Karl Marx spreekt Saito van een doorgedreven commodificatie: alles is koopwaar (commodity) geworden. Momenteel staat kapitaalaccumulatie boven het voldoen aan menselijke noden. Op journalistiek vlak betekent dat bijvoorbeeld dat kwantiteit kwaliteit overschaduwt. Clickbaittitels, het vermijden van ongemakkelijke waarheden en nauwelijks tot geen tijd voor gedegen onderzoeksjournalistiek zijn het resultaat.

Saito geeft aan dat progressieve mensen die waarden zoals democratie en rechtvaardigheid belangrijk vinden, niet anders kunnen dan constateren dat het huidige systeem faalt. Voor hem is het duidelijk dat als we westerse idealen van rechtvaardigheid en democratie willen rehabiliteren (of voor het eerst doen werken voor iedereen?) we nood hebben aan een ander economisch systeem zoals degrowth. Een systeem dat niet draait op basis van economische groei, maar op basis van wat de mens en planeet nodig hebben. We hebben nood aan revolutionaire hervormingen, aldus Saito, om tot publieke luxe te komen en persoonlijke toereikendheid. Een voorbeeld hiervan is ‘commonificatie’.

We hebben nood aan een ander economisch systeem zoals degrowth. Een systeem dat niet draait op basis van economische groei, maar op basis van wat de mensen planeet nodig hebben

Het woord verwijst naar het afstand nemen van commodificatie (vermarkting, nvdr.) ten gunste van het (her)creëren en beschermen van ‘meenten’(commons).Meenten zijn sociale zaken die we collectief bezitten, onderhouden en controleren zoals kennis, parken, rivieren, bossen… Het gaat uit van voldoende in plaats van schaarste en brengt zo de mens terug in symbiose met diens medemensen en de natuur.

Het is die symbiose die momenteel volledig zoek is. We zouden bozer moeten zijn! Ik volg de feministische schrijfster Audre Lorde wanneer zij stelt dat woede om onrechtvaardigheid met de juiste focus net een waardevolle bron voor vooruitgang en verandering kan zijn. Willen we democratie en rechtvaardigheid als betekenisvolle concepten behouden, dan moet er dringend iets veranderen. Ook het ongekende geweld tegen mens en natuur dwingt ons om voor verandering te zorgen. Zo doende zouden woede en revolutionaire hervormingen wel eens het begin kunnen zijn. Revoluties in denken, voelen en handelen zouden wel eens het begin kunnen zijn. Hopelijk doet de Nacht ons dat dagen.