Abortus: de kanarie in de koolmijn van de Europese antigenderbeweging

We bingden met zijn allen de dystopische serie waarin een religieuze elite de reproductieve rechten van vrouwen drastisch inperkt. Hun enige bekommernis in een rechteloos leven? Kinderen baren voor de mannelijke happy few. (The Handmaid’s Tale, nvdr). Erg veel moeite om ons in te leven in potentieel toekomstige doemscenario’s hadden we dus niet, na het gelekte conceptvonnis van het Amerikaanse Hooggerechtshof om het landelijke recht op abortus af te schaffen, begin mei 2022.

EEN STATUS QUO VAN DE EUROPESE ABORTUSWETGEVING

ROE VERSUS WADE

In dat gelekte vonnis viel te lezen dat het historisch arrest Roe versus Wade, dat het recht op abortus vrijwaart in de VS, uit 1973 vernietigd wordt. ‘Roe was van begin af aan al enorm fout. Het is tijd om naar de grondwet te luisteren en de kwestie rond abortus terug te brengen naar de vertegenwoordigers van het volk’, zo schrijft de conservatieve opperrechter Samuel Alito in de uitspraak die nog niet definitief is. Als het Hof het federale recht afschaft, zullen Amerikaanse staten zelf kunnen bepalen of abortus mag of niet. Momenteel zijn vijf van de negen rechters pro een afschaffing, weinig voorspelbaar zijn dat de conservatieve rechters van het Hof. Een uitspraak wordt eind juni of begin juli verwacht.

Rooskleurig ziet het er echter niet uit voor de pro-choice beweging indien het negenenveertig jaar oude arrest opgedoekt wordt. De afgelopen tijd voerden dertien conservatieve staten nu al strengere abortusregels in. Dit kadert in een campagne tegen het recht op abortus in staten met Republikeinse leiders. Indien staten zelf voor de keuze komen te staan, zal abortus vermoedelijk in zesentwintig Amerikaanse staten, ongeveer de helft, verboden worden. Opvallend, zeventig procent van de Amerikaanse bevolking vindt evenwel dat vrouwen zelf mogen beslissen over hun lichaam en dus ook over een abortus.

Indien staten zelf voor de keuze komen te staan, zal abortus vermoedelijk in zesentwintig Amerikaanse staten, ongeveer de helft, verboden worden

Oklahoma spant de kroon, met de strengste anti-abortuswetgeving van de Verenigde Staten. Op 19 mei 2022 nam het parlement een wet aan die abortus vanaf de bevruchting verbiedt. Met uitzondering wanneer de moeder in levensgevaar verkeert of slachtoffer is van verkrachting of incest. Net als in Texas, maakt een kliksysteem het mogelijk voor een gewone burger om tot tienduizend dollar te verdienen wanneer die een illegale abortus aangeeft.

‘Blessed be the fruit!’

LIBERAAL EUROPA

Het nieuws leidde wereldwijd tot veel verontwaardiging onder voorstanders van abortus. Ook in enkele West-Europese landen groeit de spanning. Is die zorg terecht? Als het regent in de VS, druppelt het dan in Europa?

De laatste paar jaren én maanden vallen er per slot van rekening ook positieve ontwikkelingen op binnen Europa. In eigen land kijken we terug naar de ‘overwinning’ van 2018 die abortus ‘grotendeels’ uit het strafrecht haalde. Het is sindsdien verboden iemand de toegang tot abortus te ontzeggen, dokters hebben nog steeds het recht zich moreel te onthouden, maar hebben sinds 2018 wel een doorverwijsplicht. Abortus wordt zo in België een verworven recht in plaats van een gedoogd misdrijf.

Deze wetswijziging is voor Belgische abortuscentra, heel wat artsen en feministen echter eerder symbolisch, want inhoudelijk verandert er weinig. De verplichte bedenktijd van zes dagen blijft (behalve in uitzonderlijke gevallen kan dit verlengd worden) én ook de toegestane termijn van twaalf weken na de bevruchting wordt aangehouden. ‘Aborteren in een later stadium, na twaalf weken zwangerschap, is enkel wettelijk toegestaan als twee artsen het erover eens zijn dat de persoon in kwestie een ernstig gezondheidsrisico loopt of dat het kind geboren zou worden met een ‘extreem ernstige en ongeneeslijke ziekte’.’ Een vooruitgang dus, zij het beperkt.

Recenter en vruchtbaarder, schafte Nederland in de Tweede Kamer afgelopen februari wél de vijf dagen bedenktijd af. ‘De wettelijke bedenktijd leidt bij velen tot het onnodig langer uitdragen van een ongewenste zwangerschap, doet geen recht aan de autonomie van vrouwen en gaat tegen adviezen van de WHO (World Health Organization) in’ zegt Ineke van der Vlugt, programmamanager Anticonceptie en Abortus van expertisecentrum seksualiteit Rutgers. In Frankrijk, Zweden en Denemarken is deze beraadtermijn al langer geleden afgeschaft of nooit van kracht geweest.

Bovendien zal het in Nederland ook mogelijk zijn om via de huisarts een abortuspil te krijgen. Een deel van de Tweede Kamer pleitte dit voorjaar aanvullend voor het invoeren van een bufferzone van een halve kilometer rondom de zeventien abortusklinieken, waarbinnen vrouwen niet lastiggevallen mogen worden door religieuze pro-life-demonstranten. Als lokale handhavingsmaatregelen van gemeenten niet langer voldoende zijn, willen ze dat er landelijk ingegrepen wordt. Niet elke gemeente pakt het immers even doortastend aan, het hangt er momenteel sterk vanaf in welke gemeente je naar een abortuskliniek gaat. Conservatievere partijen zijn voorstander van een strengere lokale handhaving. Minister van Volksgezondheid Ernst Kuipers houdt voorlopig de gemeenten aan zet als initiatiefnemer van bufferzones.

In het katholieke Spanje lanceerde de Spaanse regering, de linkse minderheidsregering van premier Pedro Sánchez, in mei 2022 een wetsvoorstel dat het recht op abortus uitbreidt en de morning-afterpil gratis maakt. De bedenktijd van drie dagen verdwijnt en de minimumleeftijd om te mogen instemmen met een abortus verlaagt van achttien naar zestien jaar. In Spanje is een abortus in de meeste gevallen toegestaan tot veertien weken. Verder kan het medische personeel zich voortaan laten registreren indien zij op ethische gronden niet willen meewerken aan een abortus. Zo kan de regering, op plaatsen waar een tekort dreigt, genoeg medisch personeel inschakelen.

In het katholieke Spanje lanceerde de Spaanse regering, de linkse minderheidsregering van premier Pedro Sánchez, in mei 2022 een wetsvoorstel dat het recht op abortus uitbreidt en de morning-afterpil gratis maakt

In de meeste Europese landen hebben zorgverleners namelijk het recht om een abortus niet uit te voeren om morele of religieuze redenen. Er zijn weinig cijfers omtrent het concrete aantal gewetensbezwaarders per land, al weten we dat in Italië iets meer dan zeventig procent van de artsen vooraf weigert een abortus uit te voeren.

Wat in Nederland, aanzien als liberale koploper op vlak van abortuswetgeving, voorlopig nog op de agenda staat, lukte in het katholieke Spanje wel, dankzij een voorstel van de Spaanse Socialistische Arbeiderspartij (PSOE). Wie in Spanje patiënten of medewerkers van een abortuskliniek lastigvalt of intimideert, riskeert voortaan een taakstraf of een gevangenisstraf van drie maanden tot een jaar.

ABORTUS ALS EU-GRONDRECHT?

Dat we de situatie in de VS dan toch als alarmerend inschatten, heeft volgens Femke Zeven van Bureau Clara Wichmann, een Nederlandse organisatie die zich inzet voor de betere rechtspositie van vrouwen, te maken met het feit dat er vaak naar de Verenigde Staten gekeken wordt als een voorbeeldland. ‘Het land doet zich voor als voorvechter van mensen- en vrouwenrechten.’ Op deze manier geeft de VS andere landen het signaal dat er aan het recht op abortus geraakt kan worden.

Ook Rebecca Gomperts, Nederlandse arts en activiste voor vrouwenrechten, stelt dat we ook in Europa het recht op abortus niet als vanzelfsprekend mogen beschouwen. ‘Zolang we abortus niet wettelijk vastleggen als een mensenrecht, bestaat het risico dat de politieke partijen die aan zet zijn, het wegvegen. Ik hoop dat dit een wake-upcall is voor heel Europa.’

Een universeel recht op abortus zit er voorlopig allesbehalve in

Gomperts richtte Women on Waves en Women on Web op, twee organisaties die op een boot of via het internet vrouwen helpen toegang te verkrijgen tot een medische abortus, in landen waar geen veilige abortusmogelijkheden zijn. Aid Access, haar derde project, is gericht op de Verenigde Staten en biedt vrouwen de toegang tot dokters en apothekers die abortuspillen voorschrijven en opsturen.

Tot op vandaag is er inderdaad geen eenduidige norm in het internationaal recht die dicteert dat abortus wel of juist niet is toegestaan. Wel is het duidelijk dat het criminaliseren van abortus een schending kan zijn van de autonomie, het recht op leven en gezondheid en de privacy van vrouwen.

Een universeel recht op abortus zit er voorlopig allesbehalve in. Begin dit jaar pleitte Frans president Emmanuel Macron alvast voor het Europees Parlement om abortus tot een Europees grondrecht te maken. Macron wil het EU-handvest van de grondrechten, dat dateert uit 2000, updaten. Naast een verbod op de doodstraf in de Unie, wil hij ook expliciete rechten over klimaatbescherming en het recht op abortus opnemen. Dat handvest stelt voorlopig dat ‘iedereen het recht op leven heeft’ maar maakt geen expliciete melding van abortus. Macrons uitspraak mocht enerzijds op applaus rekenen van de aanwezige Europarlementariërs. Anderzijds oogstte hij ook kritiek met zijn uitspraak. ‘Principieel is abortus een dwaling. Ieder mens is beschermwaardig: dat staat in ons eigen handvest’, aldus Bert-Jan Ruissen, Europarlementariër namens de Nederlandse partij SGP.

VOOR VROUWENRECHTEN, TEGEN ABORTUS

Gomperts stelt dat we ook binnen Europa moeten inzien dat de toegang tot abortus te beperkt is. In bijna alle zevenentwintig EU-lidstaten is de toegang tot abortus wettelijk geregeld. Enkel in Malta en Vaticaanstad geldt er een volledig verbod zonder uitzondering. Andorra en Liechtenstein laten enkel een zwangerschapsafbreking toe indien het leven van de zwangere vrouw in gevaar is. ‘De manier waarop er in deze ministaatjes met abortus wordt omgesprongen wordt vaak toegeschreven aan hun unieke, historische karakter en hun religieuze wortels. Ze zouden sterke banden hebben met de katholieke kerk’, zegt Wouter Veenendal, docent Politicologie aan de Universiteit Leiden. Over het algemeen zijn ze enorm conservatief wat morele kwesties betreft – euthanasie, het homohuwelijk, vrouwenrechten, drugs.

Het is geen geheim dat in het conservatieve en katholieke Malta abortus een groot taboe is. Dat werd nog maar eens duidelijk toen begin januari de Maltese Roberta Metsola aangesteld werd als de nieuwe voorzitter van het Europees Parlement. Haar controversiële uitspraak om voor vrouwenrechten te strijden, maar tegen abortus te zijn, oogstte veel kritiek bij de links liberale vleugel van het EP. Desondanks, werd ze met een grote meerderheid verkozen.

Los van deze behoudsgezinde dwergstaten, zien we de afgelopen jaren een conservatieve terugslag, waarbij ook in andere Europese landen overheden baas in de buik van hun burgers spelen. In landen waar abortus wel is toegestaan, kan op deze manier de wetgeving het een zwangere vrouw nog altijd zeer moeilijk maken. Verworven rechten liggen onder vuur en een ‘pronatalistisch’ overheidsbeleid duikt steeds meer op.

Verworven rechten liggen onder vuur en een ‘pronatalistisch’ overheidsbeleid duikt steeds meer op

PRONATALISTISCH POLEN

Exemplarisch hiervoor is Polen. Polen heeft sinds oktober 2020 één van de strengste abortuswetten van Europa. De afgelopen tien jaar zien we een groeiende restrictieve stemming in het katholieke Polen. Nadat de conservatief nationalistische Partij voor Gerechtigheid en Recht (PiS), met steun van de Poolse katholieke kerk, in 2015 een absolute meerderheid haalde in het parlement, voert de regering steeds meer verregaande hervormingen door. PiS stelde regeringsgezinde rechters aan, verstevigde hun grip op de media en probeert systematisch om progressieve waarden aan banden te leggen. Poolse parochiepriesters, een vijfentwintigduizendtal, gaven vanop de preekstoel hun stemadvies: voor de verdediging van de familie en het vaderland, tegen de ‘nieuwe bolsjewieken’, zijnde de verdedigers van homorechten, de Europese Unie enzovoort. De bisschoppen riepen ook de Polen in het buitenland op bij te dragen tot het veilig stellen van familie en vaderland.

Sinds eind 2020 is het er quasi onmogelijk om legaal een abortus te ondergaan. Een zwangerschapsonderbreking is er wettelijk bepaald enkel nog mogelijk in geval van een verkrachting, incest of als het leven van de vrouw in gevaar is. De nieuwe wet verbiedt zo abortus in geval de ongeboren baby ernstige afwijkingen heeft, wat sinds 1993 wel nog mogelijk was. Opperrechter Julia Przylebska oordeelde namelijk dat dit in strijd is met de Grondwet, omdat de foetus geen kans op leven heeft. Volgens cijfers van Amnesty International worden van alle abortussen in Polen zesennegentig procent uitgevoerd omdat de foetus ernstig ziek is en zal overlijden. De nieuwe wet duwt zo heel wat zwangere vrouwen richtingen het buitenland of illegale (onveilige) praktijken. Abortuspillen zijn al sinds 1993 uit den boze in Polen. Women on Waves stuurt al jarenlang per post pillen op naar Poolse vrouwen, maar sinds 2015 begonnen de autoriteiten die enveloppen te onderscheppen. De politieke verdeeldheid in Polen groeit sinds PiS aan de macht is. Het land wordt verdeeld door politieke extremen.

De standpunten worden harder en voor- en tegenstanders drijven steeds verder uiteen. Massaal veel vrouwen en voorstanders van abortus kwamen na de wetswijziging op straat in Poolse steden om te demonstreren. Aan de andere kant verzamelden extreemrechtse ultranationalisten. Zij wierpen zichzelf op als beschermers van de kerk, eveneens een mikpunt voor de demonstranten. ‘We zullen elke kerk beschermen, elk district, elke stad, elk dorp’ aldus de ultranationalistische leider Robert Bąkiewicz. ‘Het zwaard van gerechtigheid hangt boven ze en als het nodig is zullen we ze tot stof laten wederkeren en deze revolutie de kop indrukken.’ De ultranationalistische ‘kerkbeschermers’ kregen openlijke steun van Partij voor Gerechtigheid en Recht.

De anti-abortusretoriek dringt ook steeds meer door in het Poolse onderwijssysteem

De anti-abortusretoriek dringt ook steeds meer door in het Poolse onderwijssysteem. Poolse kinderen krijgen op school geen seksuele voorlichting. Ze kunnen wel kiezen voor het vak ‘Opvoeding voor het gezinsleven’, waarin ze leren hoe ze het huishouden moeten doen en kinderen opvoeden. Leraren en leerlingen riskeren tuchtmaatregelen als ze demonstraties steunen. Ze worden gestraft als er beelden opduiken waaruit blijkt dat ze pro-abortus zijn, al is het maar de rode bliksemschicht, symbool van de beweging. Een foto delen op Facebook van een demonstratie staat gelijk aan leerlingen aanzetten tot geweld. Gevolg: een tuchtonderzoek en een potentieel verlies van de lesbevoegdheid. Middelbare scholieren kunnen extra punten verdienen als ze anti-abortuskunst maken. Het maakt deel uit van de nationale campagne ‘Help de levens van weerlozen te redden’. De extra punten kunnen een grote rol spelen in het al dan niet toegelaten worden tot een vervolgopleiding. Kinderen indoctrineren, zodat ze als volwassenen niet meer in de gaten gehouden hoeven te worden, het is niets nieuws onder de zon voor autocratische staten.

De recente ontwikkelingen in Oekraïne laten het abortusdebat in Polen terug opflakkeren. In Oekraïne, doorgaans een land dat veilige toegang tot abortus bood, is het momenteel onmogelijk om een zwangerschapsonderbreking te ondergaan. Hierdoor stijgt de vraag naar abortuspillen, maar ziekenhuizen, medische instellingen en noodhospitalen hebben grote tekorten aan medicijnen, waaronder ook abortuspillen. Bij Women on Web zagen ze met name een stijging in het aantal aanvragen voor abortuspillen na onder andere het drama in Bucha. Daar komt bij dat Oekraïense vrouwen die door Russische soldaten verkracht werden massaal vluchtten richting Polen. In principe zouden ze volgens de Poolse abortuswet in staat moeten zijn om legaal een abortus te ondergaan. Alleen valt een verkrachting moeilijk te bewijzen en zijn hulpverleners bang om vervolgd te worden. Het dwingt Poolse activisten tot nieuwe hulpinitiatieven. Zo ontwikkelde de Oekraïense journalist Nastia Podorozhnya de chatbot Martynka ‘aan wie je advies kunt vragen over psychologische en medische zaken, maar die je ook kan helpen bij praktische dingen als veilig reizen, slaapplekken of vertalen.’ Martynka spreekt Russisch, Engels en Oekraïens en werkt samen met internationale vrouwenrechtenorganisaties.

Een informele groep van ultraconservatieve christenen, onder de titel Agenda Europe, wil in heel Europa de tijd een aantal decennia terugspoelen

AGENDA EUROPE

Critici van de Poolse rechtse regering zeggen dat de politiek en rechtspraak geïnfiltreerd wordt door rijke religieuze instellingen, met als doel om progressieve rechten en vrijheden uit te hollen.

Een informele groep van ultraconservatieve christenen, onder de titel Agenda Europe, wil in heel Europa de tijd een aantal decennia terugspoelen. In een honderdveertig pagina’s tellend manifest, Restoring the Natural Order genaamd, pleiten de gelovige heren én dames tegen onder andere abortus, het homohuwelijk en echtscheiding. De beweging, opgericht in Londen in 2013, ambieert een Europese christelijke denktank te vormen en de pro-life beweging nieuw leven in te blazen. De club werd opgericht door twee katholieke politiek activisten met nauwe banden met het Vaticaan: de Oostenrijkse theoloog Gudrun Kugler en de Amerikaanse jurist Terrence McKeegan. Jaarlijks organiseren ze in verschillende Europese hoofdsteden een geheime bijeenkomst van een honderdtal pro-life en antigender individuen en organisaties.

De banden met Vaticaanstad zijn overduidelijk, maar ook protestantse en orthodoxe christenen behoren tot het Agenda Europe-netwerk. Bovendien valt een verregaande infiltratie in Europese nationale overheden op. Zo is de oprichter van Ordo Iuris, Aleksander Stępkowski, in 2015 benoemd tot viceminister van Buitenlandse Zaken en promoveerde hij later tot rechter in het Pools Hooggerechtshof. Op deze manier groeit er in Polen, en elders in Europa, een vruchtbare symbiose tussen anti-genderclubs en radicaal-rechtse partijen, in dit geval PiS. De PiS-regering is één en al oor naar de ideeën van Ordo Iuris om het ‘traditionele’ gezin te beschermen en biedt hen een kanaal om hun doelen binnen Polen te verwezenlijken.

RESTORING THE NATURAL ORDER

Het manifest van Agenda Europa, Restoring the Natural Order, verduidelijkt hun idee van het ‘ideale Europa’ en hun strijd tegen de ‘genderideologie’: het homohuwelijk is illegaal, meer nog, homoseksualiteit (‘sodomie’) is strafbaar want ‘ernstig immoreel’. Transgenderpersonen zijn rechteloos behalve voor een behandeling die ze ‘helpt om hun biologische geslacht te accepteren’. Ivf-behandelingen, abortus en de pil – ‘de bron van ernstig sociaal onheil’ – zijn ook verboden. Net als het recht op kiezen voor euthanasie en echtscheiding.

What happens in Poland does not stay in Poland

Polen blijkt het kloppend hart te zijn van deze Europese antigenderbeweging. De Poolse ultraconservatieve katholieke denktank Ordo Iuris (Latijn voor ‘rechtsorde’) organiseerde en financierde de Agenda Europe-conferentie van 2016 mee, een bijeenkomst in Warschau waar de fundamenten werden gelegd voor het netwerk. Ordo Iuris beschikt over een jaarlijks inkomen van zo’n 1,3 miljoen euro, toegang tot alle grote Poolse instituten en media én werkt actief samen met de katholieke kerk. Hun rol als gastheer op de Agenda Europe-conferentie, verklaart waarom thema’s als het beperken van abortus, het definiëren van het huwelijk als strikt heteroseksueel of het beperken van de toegang tot seksuele voorlichting telkens weer opduiken in talloze succesrijke ultraconservatieve Europese franchises – in Oostenrijk, Duitsland, Italië, Slovakije, Zwitserland en Nederland.

Succesvol, want het geld van ultraconservatieve clubs is de afgelopen jaren flink gestegen: in 2009 werd er nog 18,3 miljoen euro besteed aan de antigenderagenda in Europa, in 2018 is dat bedrag verviervoudigd naar tachtig miljoen euro. Tussen 2009 en 2018 werd er in Europa door vierenvijftig organisaties in totaal ten minste 707,2 miljoen euro ontvangen om een antigenderagenda te bewerkstelligen. In de praktijk telt de antigenderbeweging nog een pak meer organisaties, op zijn minst honderdzeventien clubs maken er deel van uit. Het overgrote deel van het geld komt van particuliere donoren uit Europa, maar er vloeit ook geld van Rusland en de Verenigde Staten.

‘Het grootste probleem is volgens mij dat de Amerikaanse anti-abortusbewegingen, zodra ze hun doel hebben bereikt, hun plannen gaan exporteren’ (Rebecca Gomperts)

DE KANARIE IN DE KOOLMIJN

Neil Datta, directeur van de ngo European Parliamentary Forum for Sexual & Reproductive Rights, bracht in 2018 het Agenda Europe-netwerk vanonder de radar met zijn rapport Restoring the Natural Order: The religious extremists’ vision to mobilize European societies against human rights on sexuality and reproduction. Op basis van undercover opgenomen geluidsfragmenten kwam Datta het netwerk op het spoor. Naar aanleiding van het de facto totaalverbod op abortus in Polen, eind 2020, sprak hij in het Europees Parlement waarschuwend de volgende woorden: ‘What happens in Poland does not stay in Poland.’ Ook Rebecca Gomperts schat de gevaren van de antigenderbeweging in Europa hoog in. ‘Het grootste probleem is volgens mij dat de Amerikaanse anti-abortusbewegingen, zodra ze hun doel hebben bereikt, hun plannen gaan exporteren. Ze hebben enorm veel geld en zullen dat doorsluizen naar Afrika, Europa en Latijns-Amerika, in de hoop daar ook abortus uit het recht te krijgen.’ Volgens mediaplatform Open Democrazy, doneerden ultraconservatieven in Amerika de afgelopen jaren al ruim vijftigmiljoen aan ultraconservatieven in Europa.

De beweging staat dus niet stil: Hongarije keurde één jaar terug de omstreden antihomowet goed. En in heel Europa wordt er gelobbyd om zich terug te trekken uit de Istanbul Conventie, een verdrag tegen huiselijk geweld en geweld tegen vrouwen. Dit illustreert ook waarom Gomperts abortus de ‘kanarie in de koolmijn’ noemt. ‘Abortus is het eerste recht dat onder druk komt te staan. Maar er volgt nog meer. Dit gaat ook over racisme, discriminatie, toegang tot onderwijs. Eigenlijk alle zaken die belangrijk zijn om een land democratisch gezond te houden.’ Gompers voorspelt dat we het effect van de mogelijke vernietiging van het arrest Roe versus Wade pas over een vijftiental jaar zullen voelen, ‘al blijft de situatie zorgelijk’.

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.