Achter elke verzetsdaad schuilt een held
Het verzet, zoals het zich voordeed tijdens de Tweede Wereldoorlog in België, komt steeds vaker in de actualiteit. Waar vroeger de aandacht vooral naar de collaboratie ging, krijgen verzetslieden eindelijk verdiende aandacht. Het programma 'Kinderen van het verzet' scoorde hoge toppen op de VRT, stolpersteine worden in de straten gevoegd langs gevels van huizen die ooit bewoond werden door verzetslieden en podcasts over hun heldendaden vallen te beluisteren op Spotify. Maar ook Facebook en Twitter worden overspoeld door hun portretten en persoonlijke verhalen. Historicus Dany Neudt wil ons laten kennismaken met minstens één verzetsheld. Samen met auteur Tim Van Steendam richtte hij de vzw Helden van het Verzet op.
Een interview met Dany Neudt, medeoprichter vzw Helden van het verzet
Hoe en wanneer kwam dit idee tot stand?
De vzw bestaat anderhalf jaar, maar de aanloop ervan duurde langer. Het overlijden van mijn vader speelde hierin een belangrijke rol. Het deed me stilstaan bij mezelf: wie ben ik en waar kom ik vandaan? Het deed me ook nadenken over mijn grootvader, die in het verzet zat. Ik wist er toen nog niet veel over, maar zocht en vond zijn verhaal in de archieven. Hij bleek een ondergedoken werkweigeraar te zijn. Hij kwam in het verzet terecht en zat in het Geheim Leger in Nieuwpoort, maar werd opgepakt door de Gestapo en belandde in Brugge in de gevangenis. Hij werd uiteindelijk op de allerlaatste deportatietrein gezet, de zogenaamde spooktrein die terug bevrijd werd.
Ondertussen maakte ik me ook zorgen over maatschappelijke en geopolitieke evoluties. Er is veel onrust. Wat gaat er gebeuren in de wereld en wat kunnen we eraan doen? Vragen waarmee men honderd jaar geleden wellicht ook kampte. Ik zag op het Auschwitz Memorial Twitteraccount een foto en korte bio van slachtoffers verschijnen en in augustus 2022 lanceerde ik vanuit deze bezorgdheid op mijn eigen account het verhaal van een verzetsheld, waarop direct heel veel reactie kwam. Waarop ik de volgende dag nog één lanceerde en sindsdien doe ik dit dagelijks om acht uur. Het Nieuwsblad pikte dit op en nodigde me uit voor een interview in het executieoord van Oostakker. Daarna sprak ik mijn vriend en getalenteerd schrijver Tim Van Steendam aan om aan de slag te gaan met de goudmijn aan inspirerende verzetsverhalen. Hij twijfelde geen seconde.
Slachtoffers en nabestaanden hebben er nood aan om hun verhaal te doen, maar ook aan een veilige ruimte waarin dit mogelijk is
Samen brachten we enkele verzetsnovelles uit in eigen beheer en gingen we een contract aan met Standaard Boekhandel, die instaat voor de exclusieve verkoop.
Daarna kwamen er ook verzetscafés, uniek in België.
Slachtoffers en nabestaanden hebben er nood aan om hun verhaal te doen, maar ook aan een veilige ruimte waarin dit mogelijk is. Je hebt het historisch perspectief, maar ook het persoonlijke: wat heeft die bladzijde in de familiegeschiedenis betekend? Erover nadenken en praten heeft iets louterend, er wordt inspiratie uitgehaald. In maart 2023 ging ons eerste verzetscafé door in Trefpunt, in Gent dus. Algauw volgden verzetscafés in Antwerpen, Kortrijk, Brussel, Hasselt, Sint-Truiden, Leuven enzovoorts. Nu zijn we al aan de twintigste editie toe en dat op anderhalf jaar tijd. Het is uniek, in andere landen bestaat het niet. Bij ons staat de storytelling centraal: telkens krijgen drie mensen het woord, die meestal nog nooit op een podium hebben gestaan. Ze worden uiteraard hierin gecoacht om hun verhaal in een twintigtal minuten sterk en persoonlijk naar voor te brengen.
Het vinden van sprekers vormt geen enkel probleem. De zoektocht naar wat er gebeurd is, de verwerking van hun familieverleden primeert voor hen. Je mag niet vergeten dat heel wat slachtoffers uit de oorlog terugkeerden met een posttraumatische-stressstoornis(PTSS), maar toen ging daar weinig aandacht naartoe, met alle gevolgen van dien. Een volgende actie vond plaats in het Fort van Breendonk. Tom Lanoye stelde voor om daar ter plaatse een voorleesmarathon te houden waarbij de namen van verzetslieden, die hun daad met hun leven moesten bekopen, opgesomd worden. Wat gebeurde: uiteindelijk werden tijdens dit eerbetoon 15 000 namen voorgelezen door een honderdtal bekende en minder bekende gezichten. Hierop volgde een gezamenlijk opiniestuk met de rectoren van de Vlaamse universiteiten in Knack, waarin gepleit werd voor een Belgisch verzetsmuseum. Kort daarop hebben we de leerstoel ‘Sporen van Verzet’ aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) opgericht. En zo kwam alles in een versneld proces terecht.
Een nationaal verzetsmuseum van de grootorde als Kazerne Dossin is er nog niet
In de zomer bezocht ik het Verzetsmuseum Amsterdam. Een bezoek dat nog lang bleef nazinderen. Je leest er persoonlijke afscheidsbrieven, smeekbedes en kaartjes, die uit een trein werden gegooid. Je wandelt er langs sterren, valiezen en oude attributen die doen herinneren aan al het vreselijke dat gebeurd is. Tijd voor een landelijk Verzetsmuseum hier. Is dit het doel van deze leerstoel: de opstart van een verzetsmuseum?
Klopt, dit is in voorbereiding, maar ook de verdere uitdieping van de wetenschappelijke kennis over het verzet is van tel, er is nog veel onderzoek nodig. In België bestaan er al enkele lokale interessante initiatieven, zoals dat in Houthulst van Brecht Schotte, een leerkracht geschiedenis. Ook in Meensel-Kiezegem en in Anderlecht, maar helaas zal dat laatste nog lange tijd gesloten blijven. Een nationaal verzetsmuseum van de grootorde als Kazerne Dossin is er echter nog niet en zou bijvoorbeeld mogelijk zijn in Breendonk, maar elders kan ook natuurlijk. Ondertussen worden gesprekken gevoerd met private geldschieters. Bijkomend moet een netwerk van denkers en doeners uitgerold worden én is er nood aan overheidssteun. Maar de samenleving is er klaar voor, bijna iedereen snapt de relevantie ervan.
Dirk Verhofstadt, auteur van onder andere Dagboek 1933. De gevaren van extreemrechts ziet gelijkenissen tussen nu en de jaren dertig van de vorige eeuw. Deel je deze ongerustheid?
Ja, maar ik wil dit toch nuanceren, zonder afbreuk te doen aan Dirk, want hij levert belangrijk werk. Als vzw zetten we de herinnering aan het verzet niet in als strijd tegen extreemrechts en daar zijn twee redenen voor. Ten eerste was het verzet zelf zeer divers: je had zowel communisten als conservatieven of zelfs extreemrechtse krachten die streefden naar een nieuwe orde, of monarchisten die de democratie wilden afschaffen. België werd als neutraal klein land twee keer kort na elkaar bezet en dat voelde zeer onrechtvaardig aan. Wat hen verenigde was de strijd tegen de bezetter. Ten tweede zijn we nu honderd jaar verder en ziet de samenleving er helemaal anders uit. Uiteraard moeten we bezorgd en waakzaam zijn, er beweegt van alles op geopolitiek vlak en er zijn steeds meer autoritaire regimes aan de macht. Maar we mogen niet in de valkuil trappen door dezelfde vergelijking te maken met de jaren dertig, niet alles zal op dezelfde manier evolueren. Dit beperkt ons denken voor een stuk. De geschiedenis herhaalt zich, maar niet op dezelfde manier.
Als vzw zetten we de herinnering aan het verzet niet in als strijd tegen extreemrechts
De klimaatverandering is een even groot gevaar als extreemrechts en zal zorgen voor een enorme omwenteling. Complottheorieën bestonden vroeger ook al en niet alleen in extreemrechtse kringen. Kijk bijvoorbeeld maar naar alle waanzinnige ideeën die de pan uitrezen tijdens de coronapandemie. Gevaren komen dus uit verschillende hoeken.
De klimaatverandering is een even groot gevaar als extreemrechts en zal zorgen voor een enorme omwenteling
Als je al een vergelijking wil maken, dan kijk ik eerder naar de jaren twintig van de vorige eeuw. Toen hing er ook een gevoel van onrust, onzekerheden en chaos zoals nu. We staan voor iets, maar we weten nog niet precies wat. Er is iets aan het broeden en we weten nog niet hoe het zal eindigen. Misschien staan we voor een derde wereldoorlog, misschien ook niet. Ook extreemrechts heeft veel geleerd uit de geschiedenis. Zij bewandelen vandaag parlementaire wegen en roepen niet op tot geweld. Wat het nog uitdagender maakt natuurlijk.

Marina Chafroff — Ouders vluchten in februari 1928 uit Letland. Administratief bediende in Brussel. In december 1941 verwondt ze twee Duitse officieren. De bezetter dreigt met wraakexecuties op 60 onschuldigen. Overgave. Op 31 januari 1942 als eerste Belgische vrouw geëxecuteerd (door onthoofding) in Keulen (D). 33 jaar. Haar man en twee kinderen blijven alleen achter.
INNOVATIEF EN CREATIEF VERZET
Wij zijn opgegroeid met de verhalen van onze grootouders, maar onze kinderen kunnen enkel nog in grote krijtlijnen praten over de oorlog. Hoe kunnen we hun interesse aanwakkeren in deze materie? Hoe kunnen we jongeren bewust maken van deze gevaren?
Ik geloof in de kracht van het verhaal. Verhalen inspireren en bieden houvast. Dat kan zowel in de vorm van theater, film als literatuur en zelfs lespakketten. Maar je hebt eerst een sterk verhaal nodig en daar blinkt het Belgisch verzet in uit: het zijn tijdloze verhalen over gewone mensen die onderdrukt werden en zich verzetten. Het Belgisch verzet heeft een uniek karakter omdat het vernieuwend was en dat maakt het nog meer interessant. België was na de Blitzkrieg in amper achttien dagen overrompeld en bezet. Vanaf mei 1940 werd een totale censuur ingevoerd in alle kranten, maar ook alle democratische rechten werden afgeschaft: er werd een avondklok ingevoerd, er was geen vrijheid van vereniging meer, geen vrijheid van pers. Algauw werden sluikkrantjes geproduceerd om andere stemmen te laten horen, maar ook om de moraal van de bevolking op te krikken. Het V-teken, internationaal bekend als vrijheidssymbool, is bijvoorbeeld een uitvinding van het Belgische verzet: Victor de Laveleye, een Belgische journalist en politicus die naar Londen vluchtte, lanceerde dit in 1941 op Radio België via de BBC.
In de jaren twintig van de vorige eeuw hing er ook een gevoel van onrust zoals nu. We staan voor iets, maar we weten nog niet precies wat. Er is iets aan het broeden en we weten nog niet hoe het zal eindigen
Hij riep mensen op dit teken te maken als symbool voor vrijheid en, in het Frans, victoire: we streven naar vrijheid en we kunnen overwinnen. Het symbool werd overal op muren getekend, uit papier geknipt en uiteindelijk nam zelfs Winston Churchill het over. Maar ook Belgische verzetsacties blonken uit in creativiteit en innovatie. Het twintigste konvooi dat joden per trein vervoerde van de Dossinkazerne naar Auschwitz werd door verzetslieden in Boortmeerbeek tegengehouden. Een spectaculaire actie, want het is de enige keer dat een bevrijdingsactie van die aard in West-Europa succesvol was.
Ik geloof in de kracht van het verhaal. Verhalen inspireren en bieden houvast
Je bent zelf sterk geëngageerd. Merk je een verminderd engagement bij jongeren?
Nee, er is veel engagement, alleen doet het zich nu eerder voor in golfbewegingen en zijn er verschillende bewegingen die een specifiek belang nastreven, in plaats van één grote beweging te vormen: je hebt de MeToo-beweging, Black Lives Matter, maar ook de klimaatjongeren. Als ik naar mijn kinderen kijk, herken ik in hen toch kritische wezens. Alleen is het nu niet meer zo eenvoudig om dingen in beweging te zetten, er heerst veel stilstand. Zelfs het middenveld heeft het moeilijk om verandering door te voeren, laat staan jongeren.
GEEN PARDON
Ik passeer regelmatig langs de Henri Storystraat in Mariakerke, niet ver van mijn huis. Op het straatbord staat te lezen dat hij verzetsheld was. Er is ook het Henri Storyplein in de wijk Nieuw Gent. Dankzij Liberas ontdekte ik dat hij een gedreven sociaal-liberaal was, die reeds in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw droomde van een brede volkspartij, waarin alle lagen van de bevolking hun plaats zouden krijgen. Van bij het begin van de bezetting sloot hij zich aan bij het verzet. Dat klinkt als een uitgesproken vrijdenker! Heeft het vrijdenken of bij uitbreiding levensbeschouwing een rol gespeeld in het verzet?
De katholieke kerk heeft uiteraard een rol gespeeld in de anti-communistische strijd. Denk maar aan Cyriel Verschaeve, de radicale priester en haatprediker die heel wat mensen tot collaboratie dreef en opriep om te gaan vechten aan het Oostfront tegen de ‘goddeloze’ bolsjewieken. Tegelijkertijd stierven tientallen Belgische priesters in concentratiekampen omwille van hun verzetsdaden tegen de nazi’s en de hulp die ze boden aan joden. Elke instelling worstelde met de bezetting, niet alleen de katholieke kerk maar ook vakbonden, justitie, de ambtenarij… Er was hongersnood, er waren grote tekorten, er heerste veel onzekerheid, maar uiteindelijk moest de samenleving verder kunnen functioneren. Het is dus geen zwart-wit verhaal.
De vrijmetselarij stond uiteraard haaks op het gedachtegoed van het nationaal socialisme, maar was an sich geen geviseerde vijand voor de bezetter, zoals de communisten en joden dat wel waren. Wel werden tempels ingenomen en bezet, maar er werden geen georganiseerde razzia’s gehouden jegens vrijmetselaren. Uiteraard werden heel wat vrijmetselaren vermoord door de Vlaamse SS, net omdat het prominente figuren waren. Zo had je de burgemeester van Sint-Joost-Ten-Node, maar ook de Antwerpse politicus en scheepsmakelaar Eric Sasse. Met hun dood werd een signaal gegeven. Zij waren dus eerder slachtoffer van de terreurcampagnes van de bezetter en zijn lokale handlangers.
Het V-teken, internationaal bekend als vrijheidssymbool, is bijvoorbeeld een uitvinding van het Belgische verzet
Als je naar de website van de Helden van het Verzet surft, word je overdonderd door de opeenvolging van foto’s en namen van verzetshelden. Mijn eerste ingeving bij het openklikken van jullie website was familieleden te zoeken, of toch mensen die dezelfde naam met mij delen. Helaas. Jouw grootvader wordt er uiteraard wel in vermeld. In het verzet zaten vooral mannen, maar ook vrouwen. Bij een van de eerste foto’s, een portret van Marguerite Bervoets, las ik het volgende: ‘Mons. Geëngageerd filosofe. Gepubliceerd dichter. Leerkracht. Arrestatie na het fotograferen van Duitse militaire installaties. In augustus ‘44 inWolfenbüttel (D) door de nazi’s onthoofd. 30 jaar.’ Gruwelijk gewoon. Het zou zo maar over jezelf, over een vriendin of een zus kunnen gaan. Door het persoonlijk te maken, kan je je er onmiddellijk iets bij voorstellen. Welke held blijft het langst bij jou hangen?
Het zijn er meerdere. Allereerst Andrée de Jongh, die op haar vierentwintigste met haar vrienden een netwerk van onderduikadressen en ontsnappingsroutes uitrolde door bezet België en Frankrijk. Samen begeleidden ze vooral piloten door de Pyreneeën, richting Spanje.
Ze waren zich bewust van het gevaar en toch gingen ze steeds verder. Het vergt veel moed, overtuigingskracht maar ook zelfverloochening
Of ook inderdaad Marguerite Bervoets. Zij liet al in 1941 een filosofische, literaire afscheidsbrief na. Ze waren allen jong, maar wisten heel goed waarmee ze bezig waren. Ze waren zich bewust van het gevaar en toch gingen ze steeds verder. Het vergt veel moed, overtuigingskracht maar ook zelfverloochening. Bervoets werd samen met Fernande Volral, een Brusselse couturière en overtuigd communist, onthoofd in Wolfenbüttel. De eerste Belgische vrouw die hetzelfde lot onderging, was Marina Chafroff uit Elsene. Zij zat niet in het verzet, maar viel een Gestapo-officier op straat aan. Dat staat gelijk aan zelfmoord. Ze had twee kleine kinderen en dook onder. Maar toen de bezetter dreigde zestig gijzelaars te doden, gaf ze zich over. Uiteindelijk zijn er een driehonderdtal Belgen in Duitsland geëxecuteerd, vaak door onthoofding. Maar ook in ons land werden verzetslieden geëxecuteerd: duizendtweehonderd Belgen vonden hun dood in Oostakker, Luik, Breendonk, Schaarbeek, … Net voor hun dood kregen ze enkele blaadjes papier en schrijfgerief. Velen schreven een gratieverzoek als afscheid, maar kregen geen gehoor.
Herdenkingen met een semi-militair karakter, dus met vlaggen, The LastPost en de Brabançonne, zegt ons – maar zeker ook jongeren – niet veel meer
Er restte hen dan niets anders dan een aangrijpende afscheidsbrief te schrijven. Zo ook Theofiel Pannecoucke, de grootvader van Herr Seele. Zijn gratieverzoek werd geweigerd en hij werd uiteindelijk onthoofd. Voor ons de aanleiding voor de start van een nieuw project met de titel: Laatste Woorden. We verzamelen afscheidsbrieven en digitaliseren, transcriberen en analyseren alles. We willen hieraan ook een expositie koppelen
VRIJ OP 8 MEI
Je strijdt samen met onder andere Herr Seele, Tom Lanoye maar ook Ellen De Soete, initiatiefnemer van de 8 mei-coalitie, voor de erkenning van 8 mei: Vrij op 8 mei! Waarom is dit zo belangrijk?
Persoonlijk vind ik het vooral belangrijk dat 8 mei een dag is van herinnering en kritische reflectie. Wij streven naar een herdenkingsdag waar via verschillende culturele manifestaties stilgestaan wordt bij het einde van de Tweede Wereldoorlog, het verzet en de overwinning van de democratie zoals ze in Nederland doen op 4 mei. Wordt het een officiële feestdag, dan is dat uiteraard mooi meegenomen. Maar het inhoudelijke, de herdenking, primeert. Het succes van de Helden van het Verzet zit in de creatieve invulling van verzetsverhalen.
In Vlaanderen lijkt het alsof een vulkaan uitgebarsten is: verzetslieden en hun kinderen voelen zich bevrijd om hun verhaal voor het eerst te brengen, eindelijk worden ze gesteund
Herdenkingen met een semi-militair karakter, dus met vlaggen, The Last Post en de Brabançonne, zegt ons – maar zeker ook jongeren – niet veel meer. We hebben geen nood aan grote manifestaties, dus laat de creativiteit maar van onderuit opborrelen. Ondertussen werd ik gecontacteerd met de vraag om ook Franstalige cafés de resistance op te richten, in onder andere Brussel en Hoei. In Wallonië is de context wel anders: zij kennen een lange traditie van herdenkingen rond het verzet, maar die herdenkingen verliepen tot nu toe zeer traditioneel en protocollair. Ook zij zijn op zoek naar creatieve invullingen. In Vlaanderen lijkt het alsof een vulkaan uitgebarsten is: verzetslieden en hun kinderen voelen zich bevrijd om hun verhaal voor het eerst te brengen, eindelijk worden ze gesteund en krijgen ze de aandacht die ze verdienen.
Jullie ambitie, om iedereen tegen 2030 te laten kennismaken met minstens één verzetsheld, is voor de Geuslezers alvast geslaagd.
Griet Engelrelst
Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.
Griet Engelrelst
Misschien bent u ook geïnteresseerd in…

50 jaar VUB. Een gesprek met rector Caroline Pauwels.
April 2019 | 15 minuten2019 staat in het teken van een dubbel jubileum: 50 jaar VUB en 185 jaar ULB. 50 jaar VUB en 185 jaar ULB. Redenen genoeg dus om een bezoek te brengen aan rector Caroline Pauwels. We worden ontvangen in het rectoraatsgebouw, een ontwerp van architect Renaat Braem en bij de studenten beter bekend onder de geuzennaam de ‘sigaar’. De symboliek van het gebouw belichaamt de vrijzinnig-humanistische waarden van de VUB: een open en tolerante levensbeschouwing met het vrij onderzoek als basis.

Jean-Jacques Amy: Voorvechter van abortus
April 2020 | 15 minutenTot 1990 was abortus strafbaar in België. Aan de gedeeltelijke depenalisering ervan, met de wet Lallemand-Herman-Michielsens, ging een lange en moeizame strijd vooraf. Jean-Jacques Amy, emeritus-hoogleraar gynaecologie aan de VUB en notoir vrijzinnige, was een van de belangrijke artsen in die strijd. Aan rebelsheid en humanitaire bewogenheid heeft hij nog altijd niets ingeboet, zo blijkt uit zijn boek ‘Anoniem’ is een vrouw'.
Waarom mensen niet zo goedgelovig zijn als we denken
Januari 2021 | 12 minutenMensen zijn ontzettend irrationele en goedgelovige wezens. We worden langs alle kanten beïnvloed en om de tuin geleid: door politici, demagogen, reclamemakers en influencers. We trappen met open ogen in fake news en de gekste complottheorieën, eindeloos versterkt door de echokamers van de sociale media. Niet zo, volgens Hugo Mercier.