Vrede is de mooiste kleur

Oorlog is helaas terug actueel. Na de inval van Rusland in Oekraïne besloten de moreel consulenten van Defensie, die met veel vragen geconfronteerd werden, een boek voor kinderen samen te stellen: wat betekent oorlog? Hoe ga je hiermee om? Het boek bestaat uit verschillende verhalen en illustraties en draagt vrijzinnig humanistische waarden uit zoals verdraagzaamheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. Het werd algauw een succes en wordt nu als lesmateriaal gehanteerd in de lessen niet-confessionele zedenleer (NCZ). Reden te meer om hierover in gesprek te gaan met de auteurs, Alexandra Rondas en Patrick Platteau, die ons tegelijkertijd een bredere inkijk bieden op wat hun functie in het leger inhoudt.

Wat heeft jullie ertoe gebracht om als moreel consulent bij Defensie aan de slag te gaan?

Alexandra: Mijn vader was beroepsmilitair en overleed na een slepende ziekte. Ik kwam destijds in contact met de moreel consulente en de gesprekken die ik met haar had, hebben mij erg geholpen. Bovendien heeft zijn afscheidsplechtigheid met militaire eer, die vrijzinnig gekleurd was, een grote indruk op mij nagelaten. Er is toen onbewust een zaadje geplant. Ik heb aan den lijve ervaren hoe betekenisvol morele begeleiding kan zijn. Het heeft me nooit meer losgelaten.

Patrick: Toen ik tijdens mijn studies Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen aan de VUB in het kader van het opleidingsonderdeel Toegepaste Humanistiek een lezing bijwoonde over de dienst morele bijstand bij Defensie, had ik een soort eureka gevoel, een gevoel van ‘dat is het’ wat ik voortaan graag zou doen. Ik nam contact op met ons voormalig diensthoofd en van het één kwam het ander. Hoewel dit voor nieuwe kandidaten voor de functie helemaal geen vereiste is, was ik enigszins al vertrouwd met de werking van Defensie, ik had destijds mijn legerdienst gedaan en was reservist.

Het kan voorvallen dat men in de dynamiek van de actie minder indachtig is dat ook militairen emoties kunnen hebben. Moreel consulenten, maar ook andere actoren binnen Defensie, kunnen hieraan herinneren (Patrick)

Vrijzinnig humanisme en de militaire structuur van Defensie lijken op het eerste gezicht contrasterende werelden. Hoe ervaren jullie de wisselwerking tussen de hiërarchische structuur van Defensie en jullie vrijzinnig humanistische overtuigingen in de dagelijkse praktijk?

Patrick: Op het eerste gezicht kunnen het inderdaad contrasterende werelden lijken, toch worden een aantal waarden gemeenschappelijk behartigd, wederzijds respect bijvoorbeeld. Er wordt ook werk gemaakt van humanisme in bredere zin. Er bestaan verschillende diensten om het individueel welzijn te bevorderen, Defensie biedt ook veel mogelijkheden om zich individueel te ontwikkelen, enzovoorts. En tijdens buitenlandse opdrachten zijn Rules of engagement van toepassing, dit zijn regels waaraan men zich moet houden tijdens het uitvoeren van de opdracht, en die erover waken dat de Conventies van Genève strikt worden nageleefd. Heel soms kan het voorvallen dat men in de dynamiek van de actie minder indachtig is dat ook militairen emoties kunnen hebben. Moreel consulenten, maar ook andere actoren binnen Defensie en zeker kaderleden, kunnen hieraan herinneren en rekening mee houden.

Alexandra: Ik moet de eerste militair die oorlogszuchtig is, nog ontmoeten. De militairen die ik bevraag naar hun beweegredenen om toe te treden tot Defensie, doen dat vanuit de overtuiging dat ze mensen willen helpen. Gelukkig zijn de buitenlandse zendingen tot op vandaag vredesmissies.

De hiërarchische structuur echter is nu eenmaal onontbeerlijk. De top-down structuur zorgt voor een duidelijke afbakening van taken en men weet zeer goed wat er op elk niveau van elkaar verwacht wordt. Voor mij, als moreel consulente, is het ook duidelijk, want ik weet wie ik waarvoor kan aanspreken. Als er problemen zijn binnen één bepaald peloton, dan moet de pelotonscommandant aangesproken worden. Ik merk overigens ook dat leidinggevenden wel openstaan voor suggesties van zogenaamde ondergeschikten.

WAT DE DAG BRENGT

Kunnen jullie een beeld schetsen van jullie dagelijkse werkzaamheden als moreel consulent bij Defensie? Welke taken en verantwoordelijkheden staan centraal?

Patrick: De algemene taken en verantwoordelijkheden van de moreel consulenten bij Defensie zijn afgebakend in een Mission Statement dat werd opgemaakt in samenspraak met de andere actoren van de divisie DRMB (dienst Religieuze en Morele Bijstand). We bieden een luisterend oor en individuele hulpverlening, we proberen een steun te betekenen en we begeleiden in het zoeken van de juiste ondersteuning, we helpen bij de zoektocht of ontdekking van zin en om zich te ontwikkelen in verbondenheid met anderen, we stimuleren de cohesie en het samenleven, we brengen mensen samen en bezinnen tijdens vrijzinnige of religieuze plechtigheden, we treden op als vertegenwoordiger van onze respectievelijke levensbeschouwing en informeren hierover.

Individueel kunnen moreel consulenten bij Defensie een invulling geven aan deze taken en verantwoordelijkheden. Permanente vorming maakt ook deel uit van onze functie. Op elk ogenblik kunnen onze dagelijkse werkzaamheden echter worden onderbroken door, of afgestemd zijn op bijzondere omstandigheden.

Ik moet de eerste militair die oorlogszuchtig is, nog ontmoeten. De militairen die ik bevraag naar hun beweegredenen om toe te treden tot Defensie, doen dat vanuit de overtuiging dat ze mensen willen helpen (Alexandra)

Alexandra: Ik kan nooit op voorhand zeggen wat de dag zal brengen. Ik kan een voornemen hebben om een peloton op de schietstand een bezoekje te brengen en onderweg aan de praat raken met iemand. Voor ik het weet kunnen er twee uren verstreken zijn. De onderwerpen van die gesprekken kunnen zeer uiteenlopend zijn. Het kan gaan over werkorganisatie, de planning of een familiale situatie. Bij ons kunnen mensen hun ei kwijt. Ze kunnen vrij spreken en mogen gerust zijn dat ze in alle veiligheid kunnen zeggen wat ze willen.

Voor velen van ons is onze individuele begeleiding gebaseerd op de humanistische psychologie van Carl Rogers. Elk verhaal is belangrijk en weerspiegelt de waarden van de persoon in kwestie. Wij helpen om die waarden naar boven te brengen en trachten mensen bewust te laten worden hiervan, en hun eigen kracht te vinden om te handelen naar hun eigen waarden. Authenticiteit, oprechte betrokkenheid en empathie zijn erg belangrijke grondhoudingen in onze hulpverlening. We hebben ook een adviserende rol naar het commando. Doordat wij een metapositie hebben, kunnen we optreden als spreekbuis voor de troepen. Gelukkig staan leidinggevenden hiervoor open en nemen ze dit meestal ter harte.

Patrick: Dat kan inderdaad, maar alleen indien de personen die de moeilijkheid aankaarten ons als het ware een mandaat hiertoe geven, ook al is dit mondeling. In onze functie zijn we strikt gebonden aan het beroepsgeheim

Onze humanistische overtuigingen zijn vooral zichtbaar in onze omgang met militairen. We behandelen ze op een zachtaardige en menselijke manier en dit in een toch wel harde omgeving waarin bevelen moeten worden opgevolgd (Alexandra)

Kunnen jullie enkele voorbeelden delen van situaties waarin jullie vrijzinnig humanistische overtuigingen een cruciale rol speelden in de ondersteuning van militairen? Hoe vertaalden jullie deze overtuigingen naar praktische hulp of advies?

Alexandra: Onze humanistische overtuigingen zijn vooral zichtbaar in onze omgang met militairen. We behandelen ze op een zachtaardige en menselijke manier en dit in een toch wel harde omgeving waarin bevelen moeten worden opgevolgd. Een omgeving waarin niet altijd plaats is voor emoties omdat men op automatische piloot moet toepassen waarvoor men traint. Bij ons kan men op adem komen, emoties ruimte en bestaansrecht geven. Medemenselijkheid tonen, en neen, dat is niet enkel voorbehouden aan vrijzinnig humanisten (knipoogt).

De enige momenten die ik mij voor de geest kan halen waarbij vrijzinnig humanisme het gespreksonderwerp was, was bij het verlies van een dierbare. De familie deed toen een beroep op mij omdat ze een militaire afscheidsplechtigheid wensten waarin ook hun vrijzinnig humanistische gedachtegoed kenbaar werd gemaakt.De cirkel was voor mij op dat moment rond. Een pijnlijk, maar ook dankbaar en mooi moment voor alle aanwezigen.

Patrick: Het is inderdaad zo dat de individuele geloofsovertuiging er in de meeste situaties eigenlijk niet toedoet. Mensen komen voor zeer diverse moeilijkheden naar ons toe. Personen die we voor het eerst zien, wijzen we er wel op wat onze functie inhoudt en dat het vrijzinnig humanisme ons uitgangspunt en referentiekader is.En uiteraard is onze hulpverlening volledig doordrongen van vrijzinnig humanistische waarden.

Bij ons kan men op adem komen, emoties ruimte en bestaansrecht geven. Medemenselijkheid tonen, en neen, dat is niet enkel voorbehouden aan vrijzinnig humanisten (Alexandra)

Hoe werken jullie samen met andere geestelijke verzorgers binnen Defensie, zoals katholieke, protestantse of islamitische consulenten? Zijn er bijvoorbeeld specifieke projecten of initiatieven waar jullie gezamenlijk aan werken?

Patrick: Moreel consulenten en aalmoezeniers maken deel uit van het psychosociaal team en dit samen met preventieadviseurs voor psychosociale aspecten, vertegenwoordigers van de sociale dienst en vertegenwoordigers van het CGG (Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg). Geregeld zijn er nationale en regionale bijeenkomsten waarop er algemene zaken ter bevordering van het welzijn van militairen en burgers die bij Defensie werken, worden besproken. Op deze bijeenkomsten kunnen bijvoorbeeld gemeenschappelijke projecten worden uitgewerkt zoals informatieve briefings voor het kader, familiedagen voor de familie van militairen die op zending zijn, informatiebrochures, preventiecampagnes, enzovoorts. De divisie DRMB organiseert ook geregeld vormingsdagen voor alle actoren van de dienst, namelijk voor moreel consulenten en aalmoezeniers. Of bepaalde evenementen, zoals interlevensbeschouwelijke plechtigheden.

De individuele geloofsovertuiging doet er in de meeste situaties eigenlijk niet toe. Mensen komen voor zeer diverse moeilijkheden naar ons toe (Patrick)

Alexandra: Tijdens mijn laatste zending naar Litouwen, waren er ook collega-aalmoezeniers – ook wel internationaal chaplains genoemd – vanTsjechië, Duitsland en Nederland aanwezig in de compound. Ik had via mijn diensthoofd de gegevens verkregen van een lokale humanistische organisatie en nam contact op met hen. Samen hebben we een ceremonie georganiseerd waarbij een dodenherdenking centraal stond, die gelijktijdig ook de Litouwse tradities met betrekking tot dodenherdenking belichtte. Elke geestelijk verzorger droeg zijn steentje bij door middel van een reflectiemoment vanuit diens levensbeschouwing. De Litouwse humanistische vereniging luisterde het geheel op met rituelen en lokale tradities. Deze gezamenlijke ceremonie droeg bij aan de samenhorigheid en vormde een brug tussen zowel naties als de nominaties (een religieuze entiteit, nvdr.). Zowel wij, chaplains van diverse overtuigingen, als de aanwezige militairen ervaarden het als een zeer mooie ceremonie.

We doen aan eerste-, of zelfs nuldelijns hulverlening op heel diverse vlakken (Patrick)

Zijn er nog specifiek vrijzinnig humanistische rituelen of ceremonies waar jullie aandacht aan besteden binnen Defensie? Hoe zien deze eruit in de praktijk?

Alexandra: Ik denk niet dat er zoiets bestaat als vrijzinnig humanistische rituelen in een vaste vorm op vaste tijdstippen. Eenieder geeft zelf invulling aan hoe rituelen eruit moeten zien, als men daar nood aan heeft. Dat is net het mooie aan het vrijzinnig humanisme. Je bepaalt helemaal zelf hoe je een ritueel wil vormgeven.

Ik herinner mij een huwelijksplechtigheid waarbij ik samen met het koppel op zoek ben gegaan naar een ritueel dat hun liefde voor elkaar symboliseerde. Zij kozen om tijdens de plechtigheid samen een Keltische knoop te maken. Alles kan en mag, want er is geen vooropgesteld script. Mooi, toch? Bij Defensie kan de moreel consulent ook gevraagd worden om bij te dragen aan een collectieve herdenkingsplechtigheid of plechtigheid in het algemeen. Dit kan naar aanleiding van zeer diverse gelegenheden zijn, zoals de inhuldiging van een schip, naar aanleiding van veteranendag, hulde aan de getroffenen van het coronavirus …

OP MISSIE

Jullie gaan als moreel consulenten inderdaad ook mee op buitenlandse missies. Op welke manieren ondersteunen jullie de militairen ‘in het veld’, en hoe verschilt dit van jullie taken in de thuisbasis?

Patrick: Enkel al aanwezig zijn in onze functie kan een enhancement voor de militairen betekenen. We worden in onze functie herkend, en zoals Alexandra zei, beginnen mensen spontaan met ons te spreken over hun bezorgdheden. Dit geldt trouwens niet alleen op zending, in de kwartieren die we aandoen is dit ook zo. Onze aanwezigheid tijdens zendingen, en de contacten die we er hebben met de militairen, kunnen bijdragen tot individueel welzijn, het geen bijgevolg ook kan bijdragen tot het algemeen welzijn van de troepen ter plaatse. We doen aan eerste-, of zelfs nuldelijnshulverlening op heel diverse vlakken. Dit is zowel op missie als in de thuisbasis zo.

Alexandra: Klopt. Eén van de belangrijkste pijlers van ons werk is nabijheid. We leven op het ritme van de militairen en doen mee met hun programma. Staat er een activiteit op het terrein gepland, zoals een verkenning of een tactische oefening, dan gaan we mee. Wordt er ’s nachts wachtgelopen, dan staan we op om hen een bezoekje te brengen. Zichtbaar aanwezig zijn en laagdrempelig bereikbaar zijn, is van groot belang in deze bijzondere context, want de meeste zingevingsgesprekken gebeuren vaak op een informele manier.

Welk soort gesprekken voeren jullie het vaakst met militairen op missie?

Alexandra: Onderwerpen die vaker voorkomen op buitenlandse zending dan in België zijn heimwee en machteloosheid. We leven in een wereld waarin het makkelijker is om contact te houden met het thuisfront. Idealiter maken gezinnen concrete afspraken over wanneer en hoe ze contact houden met elkaar. Telefoneren met je familie als je op buitenlandse zending bent, kan hartverwarmend zijn en kan je energie geven. Maar teveel contact kan ervoor zorgen dat heimwee ongezonde proporties aanneemt en kan een impact hebben op je motivatie en welzijn. Als je dan nog vier maanden te gaan hebt, kan dat problematisch zijn.

Je bepaalt helemaal zelf hoe je een ritueel wil vormgeven. Dat is net het mooie aan het vrijzinnig humanisme (Alexandra)

Ook machteloosheid is een onderwerp dat naar voren kan treden. Als iemand uit je familie ziek wordt bijvoorbeeld, en je bent duizenden kilometers verwijderd van hen, dan voel je je machteloos. In die gesprekken is het belangrijk om de pijn te erkennen, om er simpelweg te zijn, maar ook om samen de mogelijkheden te exploreren om in het huidig moment te kijken naar wat er wel mogelijk is. Bij een zeer ernstige gebeurtenis krijgt men uiteraard wel de toestemming van het commando om vervroegd naar huis te gaan, en indien gewenst na een tijdje thuis terug te keren.

OVER HET BOEK

Na de inval van Rusland in Oekraïne zijn jullie in de pen gekropen en hebben jullie een zeer mooi denk- en doeboek gemaakt op maat van kinderen uit de lagere school, meer specifiek voor het zesde leerjaar: Vrede is de mooiste kleur. Het bevat zes meeslepende verhalen met tekeningen, inlevingsopdrachten en spelletjes die aansluiten bij de verschillende themavelden en procesdoelen uit het leerplan NCZ. Wat was jullie motivatie?

Alexandra: Na de inval van Rusland in Oekraïne, werd ik aangesproken door een militair. Zijn zoontje kreeg naar aanleiding van de nieuwsberichten schrik dat zijn papa moest gaan vechten. Tijdens een teamvergadering van de moreel consulenten van Defensie, werd dit aangekaart.

Eén van de belangrijkste pijlers van ons werk is nabijheid. We leven op het ritme van de militairen en doen mee met hun programma (Alexandra)

Patrick: En tijdens deze teamvergadering vroegen we ons af welke impact de inval op Oekraïne kon hebben op de militairen en burgers die bij Defensie werken en eventueel ook op hun families en kinderen. Toen kwam ons diensthoofd, Hans De Ceuster, op het idee om een boekje te schrijven voor kinderen. Gaandeweg is het een doe- en denkboek geworden. Eigenlijk beoogden we met de eerste publicatie de doelgroep 6 tot 12-jarigen. Na een online bevraging bij leerkrachten die het boekje al gebruikt hebben in klas, kwamen we tot de vaststelling dat een ruimer publiek belangstelling heeft ervoor. Daarom overwegen we bij toekomstige publicaties ervan de doelgroep te verruimen naar 6 tot 14-jarigen.

Kunnen jullie uitleggen hoe de verhalen in het boek aansluiten bij de leefwereld van de kinderen? Welke thema’s worden behandeld in de verhalen en waarom zijn deze gekozen?

Patrick: In een eerste fase hebben we bestudeerd welke gevolgen een oorlog kan hebben op mensen en hebben we zes thema’s afgebakend, namelijk oorlog en vrede, opvangen van mensen die moeten vluchten voor oorlog, discriminatie en solidariteit, angst en veiligheid, gezinssplitsing en gezinshereniging, leven en dood. Vervolgens hebben we ons proberen in te leven in de leef- en denkwereld van een kind en verhaaltjes verzonnen met betrekking tot de verschillende thema’s, en hoe deze vanuit kinderogen kunnen worden ervaren. Het was bijvoorbeeld een hele opdracht om een verhaaltje te verzinnen over leven en dood zonder kinderen bijkomend te traumati-seren. De verschillende thema’s worden benaderd vanuit humanistische waarden.

In een eerste fase hebben we bestudeerd welke gevolgen een oorlog kan hebben op mensen en hebben we zes thema’s afgebakend. Vervolgens hebben we ons proberen in te leven in de leef- en denkwereld van een kind (Patrick)

Alexandra: Het helpt natuurlijk dat we zelf kinderen hebben, of spreken met kinderen van militairen. Voor een zending of tijdens een zending ontmoeten we de gezinnen van de troepen die vertrekken of al op zending zijn. Tijdens die gesprekken komen onderwerpen naar voren zoals angst, gemis, een nieuwe routine …

Het boek bevat zeer mooie illustraties. Wat is de rol van deze illustraties bij het overbrengen van de boodschap?

Patrick: We hebben het geluk gehad te kunnen rekenen op het artistiek en creatief talent van Nikola Hendrickx en dat van Freya Vlerick, die de vormgeving en lay-out heeft behartigd. Dankzij een enthousiaste samenwerking met ons allen kreeg dit boekje inhoud en vorm. De illustraties sluiten heel nauw aan bij de inhoud van de verhaaltjes. Eigenlijk zijn ze een soort visualisatie van de inhoud. Dit kan zowel een beperkend als verruimend effect hebben. Maar vooral voor kinderen is het een visueel verhaaltje, een extra dimensie waarbij ze kunnen wegdromen.

Alexandra: Beelden zijn een mooie aanvulling op het geschreven woord en maakt het ook een aantrekkelijker geheel. Ook een kind dat nog niet zelfstandig leest, kan op die manier het boekje bij de hand nemen en de illustraties bekijken.

Hoe hebben jullie ervoor gezorgd dat de verhalen didactisch bruikbaar zijn voor leermeesters niet-confessionele zedenleer?

Patrick: Dit was eigenlijk niet ons uitgangspunt. Het doel van het boekje Vrede is de mooiste kleur is enerzijds een antwoord bieden op vragen die kinderen eventueel zouden hebben naar aanleiding van oorlogsnieuwsberichten, verhalen die ze hieromtrent hoorden of omwille van persoonlijke ervaringen, bijvoorbeeld een ouder die militair is. Anderzijds wouden we oorlog en eventuele angsten bespreekbaar maken voor kinderen. Het was de bedoeling om een boekje te schrijven voor en op maat van kinderen, waar ze – voor zichzelf of samen met hun familie, vrienden of begeleiders – iets aan zouden hebben. Toen het vorm begon te krijgen, was het Alexandra die eraan dacht dat het boekje eigenlijk geschikt zou zijn voor leerkrachten niet-confessionele zedenleer en leerkrachten levensbeschouwelijke vakken. Van het ene kwam het andere. En ondertussen hebben veel leerkrachten het boekje al gebruikt tijdens hun les. Uit een online bevraging bleek ook dat de kinderen in het algemeen bijzonder geboeid zijn door de verhaaltjes en enthousiast deelnemen aan de inlevingsopdrachten en spelletjes. Het is heel fijn om de artistieke werkjes te zien die naar aanleiding ervan ontstaan.

Alexandra: Ik ken mijn weg wel in het onderwijslandschap, ik gaf vroeger zelf zedenleer in het secundair onderwijs. Het was bijna een automatische reflex om er de leerplannen niet-confessionele zedenleer bij te nemen. Zo kwamen we tot de conclusie dat dit boekje heel wat procesdoelen aanraakt. Uit de online bevraging bleek ook dat niet alleen leerlingen, maar ook leerkrachten zeer positief waren.

Wij verheugen ons op de toekomstige samenwerking met studenten van AP Hogeschool Antwerpen. AP Hogeschool is zeer enthousiast en zal met studenten lesplannen uitwerken die afgestemd zijn op het boekje en dit nadien testen in de praktijk tijdens hun stageperiode. Trouwens, heel binnenkort zal de tweede uitgave van Vrede is de mooiste kleur beschikbaar zijn, met extra inlevingsopdrachten en spelletjes!

Ik ben bijzonder onder de indruk van de kwaliteit van dit werk dat jullie gemaakt hebben. Het is ook zeer waardevol omdat het zich richt op de emoties die bij kinderen kunnen opkomen wanneer, zoals vandaag helaas het geval is, oorlog in de media alom aanwezig is. Veel dank voor dit openhartig interview.

Kurt Beckers

Vrede is de mooiste kleur. Auteurs: Patrick Platteau, Audrey Delcourt, Alexandra Rondas. Illustraties van Nikola Hendrickx. 84 pagina’s. In opdracht van Defensie, met steun van deMens.nu en Centre d’Action Laïque. 

HOORSPEL

Op 21 september, Internationale dag van deVrede, werd het hoorspel Vrede is de mooiste kleur voorgesteld. Dit luisterverhaal komt voortuit de gelijknamige publicatie van de moreel consulenten van Defensie. Een productie van Yves Meersschaert en Dimitri De Smet, met stemmen van Warre Borgmans en Pascale Platel.

Beluister het op YouTube of op Spotify.

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.