Een geschiedenis van vrouwelijke seksualiteit

Historica Sofie Barmans onderzoekt in dit artikel de westerse seksualiteitsgeschiedenis en welke plaats de vrouw hier inneemt.

HOE MIJN VROUWELIJKE SEKSUALITEIT GEVORMD IS DOOR HET VERLEDEN

Seksualiteit maakt een belangrijk deel uit van mijn identiteit als vrouw. Hoe ik deze seksualiteit voorstel en beleef is onder meer bepaald door de invulling die de maatschappij hieraan geeft. Die bepaalt immers wat sociaal toelaatbaar is en waarop wordt neergekeken, kortom welke lijnen er worden getrokken van toelaatbaar en ontoelaatbaar gedrag.

De visie op vrouwelijke seksualiteit kende doorheen de geschiedenis verschillende invullingen, afhankelijk van cultuur, periode, sociale status en zo meer. Dit artikel werpt een licht op de westerse geschiedenis van de vrouwelijke seksualiteit. Verschillende visies op seksualiteit kwamen doorheen de eeuwen immers aan bod en beïnvloeden de hedendaagse invulling van seksualiteit.

In deze tekst ligt de focus op de westerse wereld. Desalniettemin is het relevant om mee te nemen hoe elke cultuur een eigen geschiedenis van de seksualiteit heeft. De westerse geschiedenis kan en mag dus niet aanzien worden als de enige versie, maar moet plaatsnemen naast verschillende andere geschiedenissen. Voor mijn persoonlijk verhaal is deze westerse versie van seksualiteit wel de meest relevante en heeft het onbewust mijn eigen invulling van seks bepaald.

Filosofen, zoals Aristoteles, geloofden dat vrouwen mislukte mannen waren

Daarnaast is het relevant om op te merken dat seksualiteit niet steeds werd begrepen op de manier dat we dit nu doen. De huidige term seksualiteit is een modern begrip en wordt gebruikt als parapluconcept om te refereren naar gedrag, oriëntatie, identiteit, verlangen, anatomie en andere zaken die te maken hebben met individualiteit. Het kent met andere woorden een heel persoonlijke invulling. Deze betekenis ontstond pas in de jaren 1890 wanneer de seksuologische en psychologische wetenschap samenvloeiden. Het begrip seksualiteit is dus in de eerste plaats onderhevig aan culturele verschillen, maar daarnaast speelt de tijd ook een belangrijke rol.

VROUWELIJKE SEKSUALITEIT DOOR DE EEUWEN HEEN

Aangezien dit artikel focust op de westerse wereld, is de oudheid een relevant startpunt voor een korte historische schets van de visie op vrouwelijke seksualiteit. Filosofen, zoals onder meer Aristoteles, geloofden dat vrouwen mislukte mannen waren. Hun baarmoeder was volgens hem een naar binnen gekeerd en onvolmaakt mannelijk geslachtsorgaan. Die baarmoeder maakte dat vrouwen zo op seks waren belust en dat ze enkel tam konden worden door het toedoen van mannelijk zaad of zwangerschappen. Daarnaast geloofden zij in het vrouwelijk zaad, dat naast het mannelijk zaad nodig was om kinderen te verwekken. Vrouwen werden op die manier dus gezien als minder volmaakte mannen, maar kregen wel recht op seksualiteit. Een orgasme was immers noodzakelijk voor de reproductie.

Vrouwelijke seksualiteit werd aanzien als een oerkracht, die zelfs gevaarlijk of vernietigend kon zijn. Vrouwen kregen op die manier de rol toebedeeld van seksuele verleidsters. Verhalen zoals die van Adam en Eva, waarin Eva aanzien wordt als de oorzaak van de zondeval, zijn voorbeelden van die visie op vrouwelijke seksualiteit. De vrouw als gevaarlijke verleidster was een beeld dat regelmatig terugkeerde.

Seksualiteit kreeg niet alleen voor vrouwen een negatieve bijklank, maar in het algemeen werd seksualiteit negatief gewaardeerd door toedoen van de opkomende christelijke moraal. In feite werd het celibaat aanzien als het nieuwe ideaal waar christenen naar moesten streven, maar dit was uiteraard niet voor iedereen weggelegd. Het huwelijk werd hierdoor gezien als een toegeving aan de menselijke zwakheid. Hiermee ontstond de drie-eenheid van huwelijk, seksualiteit en voortplanting. Vooral voor vrouwen werd het ondenkbaar om zich voor het huwelijk in te laten met seksualiteit.

Sigmund Freud concludeerde dat de aan hysterie lijdende vrouw gewoonweg seksueel onbevredigd zou zijn

Volgens historicus Thomas Laqueur werden mannen en vrouwen voor de achttiende eeuw bekeken als twee verschillende vormen van een essentiële sekse. Het idee was dat beide geslachten eenzelfde reproductieve structuur hadden, maar dat de geslachtsorganen van de vrouw zich binnen het lichaam bevonden en die van de man erbuiten. Het geslacht van de vrouw was in deze visie een minder perfecte vorm van de man.

Vanaf de achttiende en vooral in de negentiende eeuw werd dit idee uitgedaagd en uiteindelijk vervangen door wat Laqueur het ‘two-sex model’ noemt. Volgens hem groeide er vanaf dan een visie waarbij de verschillen tussen de geslachtsorganen van mannen en vrouwen meer benadrukt werden. Man en vrouw werden vanaf dan niet langer gezien als eenzelfde geslacht, maar als twee aparte geslachten. Dit ging gepaard met een culturele omslag, waardoor mannen en vrouwen een andere rol in de samenleving aangemeten kregen. Er kwam een dubbele moraal tot stand waarbij man en vrouw respectievelijk actief en passief waren. De vrouw kwam hierdoor steeds meer in de privésfeer van het huishouden terecht, terwijl mannen hun gezin dienden te onderhouden door buitenshuis te gaan werken. De sociale rolpatronen werden verbonden met de biologische factor van geslacht.

DE ONTDEKKING VAN DE EICEL

Naast de sociale en culturele verandering in de visie op man en vrouw, werden ook de biologische verschillen steeds meer wetenschappelijk onderbouwd. De theorieën over het vrouwelijk zaad werden aan de kant geschoven door de ontdekking van de eicel in 1827. Hierdoor was het niet meer noodzakelijk voor de vrouw om tot een orgasme te komen om te kunnen voortplanten. Het seksuele verlangen van de vrouw werd daardoor als ondergeschikt beschouwd.

Samen met de culturele omslag in de visie op de vrouw, zorgde de nieuwe wetenschappelijke kennis ervoor dat vrouwelijke seksualiteit een passief karakter kreeg aangemeten. Er ontstond een beeld van de vrouw die seksualiteit zag als een noodzakelijk kwaad, een verplichting in het huwelijk om kinderen te kunnen baren. De seksueel actieve vrouw werd gemedicaliseerd en kreeg daarbij ook de stempel van afwijkend. Een voorbeeld hiervan komt onder meer tot uiting in de behandeling van hysteria. Deze zogenaamde ziekte was al eeuwen gekend bij artsen en werd naarmate de tijd vorderde al snel een einddiagnose voor allerlei aandoeningen bij vrouwen. Onverklaarbare pijnen, depressiviteit, seksuele uitspattingen, woedeaanvallen of gewoonweg eigenzinnigheid kregen allen de stempel hysterie. Het was Sigmund Freud die concludeerde dat de aan hysterie lijdende vrouw gewoonweg seksueel onbevredigd zou zijn.

Sigmund Freud trachtte vrouwelijke seksualiteit een plaats te geven. Hij schreef over het vrouwelijk orgasme en het belang hiervan voor vrouwen. Hij maakte de scheiding tussen enerzijds het clitorale orgasme, dat gezien werd als kinderlijke seksualiteit, en het vaginale orgasme, als uiting van volwassen, normale vrouwelijkheid. Op die manier werd het vaginale orgasme een meetinstrument voor volwassen vrouwelijke seksualiteit. Dit soort orgasme kwam echter bij weinig vrouwen voor, waardoor het merendeel van de vrouwelijke seksualiteit werd gepathologiseerd.

Die opdeling tussen vaginaal en clitoraal orgasme gaat tegenwoordig niet meer op. Reeds in 1966 werd dit in vraag gesteld door Masters en Johnson, aangezien beide orgasmes uit clitorale stimulatie voortkwamen. De opdeling tussen beide toont echter wederom aan hoe ‘echte seks’ gelinkt werd aan penetratie. Het vooropstellen van het vaginale orgasme impliceerde immers dat enkel penetratie kan zorgen voor echt genot bij de vrouw. In de jaren zeventig ontstond net om die reden in Amerika een verhit debat naar aanleiding van het pamflet van de Amerikaanse feministe Anne Koedt. Zij wees reeds op het feit dat het idee van het vaginale orgasme de verhevenheid van penetratie seks in stand hield.

De opdeling tussen vaginaal en clitoraal orgasme toont aan hoe ‘echte seks’ gelinkt werd aan penetratie

Zo luidden de jaren zestig en zeventig de zogenaamde ‘seksuele revolutie’ in. Hoewel er verschillende visies en meningen bestaan omtrent dit fenomeen, vonden er veranderingen plaats op vlak van seksualiteit in deze periode. Zo zorgde de uitvinding van de pil ervoor dat vrouwen de controle over hun lichaam kregen. Op die manier konden ze immers zelf een zwangerschap vermijden en werd seksualiteit steeds meer los gezien van het huwelijk en de reproductie. Volgens sommigen zou de seksualiteit dan ook eindelijk ‘vrij’ zijn van alle restricties die voordien werden opgelegd.

Deze visie op vrije seksualiteit leeft vandaag voort. In onze huidige maatschappij is er inderdaad plaats voor seksualiteit die losstaat van voortplanting en het huwelijk. Er blijft echter een heersende moraal aanwezig die de seksualiteit beperkt. Hoeveel je het doet en met wie je het doet blijven onderhevig aan normen die anders blijken voor mannen dan voor vrouwen.

VROUWEN DIE MASTURBEREN

Vrouwen en seksualiteit hebben door de eeuwen heen dus een moeilijke relatie. Zoals reeds aangegeven, werd de vrouwelijke seksualiteit ontkent in de loop van de achttiende eeuw. Binnen die moeilijke relatie van seksualiteit en vrouwen, kreeg masturbatie een eigen plaats toegekend. In mijn masterproefonderzoek, dat handelde over de opvattingen over masturbatie in Vlaanderen tussen 1918 en 1945, werd al snel duidelijk hoe vrouwelijke masturbatie nagenoeg onbestaand bleek. Het idee dat jongens, vooral in hun puberteit, masturbeerden was duidelijk aanwezig in de opvoedkundige literatuur. Dat meisjes ook zouden masturberen leek een onbestaand idee. Die visie op vrouwelijke masturbatie valt volledig binnen het idee dat vrouwelijke seksualiteit passief was.

Vandaag is er nog steeds een taboe merkbaar rond vrouwelijke masturbatie. Iedereen gaat ervan uit dat jongens wel zullen masturberen, bij meisjes is dit niet het geval. Vrouwelijke masturbatie lijkt nog steeds een onbestaand gegeven. Onderzoek toont echter aan dat meer dan negentig procent van de vrouwen ooit al heeft gemasturbeerd. Er is dus een duidelijke kloof merkbaar tussen het effectieve gedrag van vrouwen en het gangbare idee over vrouwelijke masturbatie.

Vrouwelijke masturbatie lijkt nog steeds een onbestaand gegeven

Toch zien we hierin een positieve evolutie, met artikels in vrouwenmagazines of Tv-series zoals Sex Education waarin vrouwelijke masturbatie expliciet aan bod komt. Daarnaast zijn er vandaag ook Upperdare parties, waarbij een verkoopster aan huis komt voor een gezellige vriendinnenavond waar seks en seksspeeltjes centraal staan. Door dergelijke artikels, avonden en series wordt vrouwelijke masturbatie steeds meer in zijn waarde erkend en gepromoot. Daarnaast trachten deze initiatieven de vrouwelijke seksualiteit in het algemeen ook meer uit de taboesfeer te halen. Vrouwelijk verlangen en genot krijgen hierbij een eigen plaats toegemeten.

Ondanks deze initiatieven blijft de dubbele seksuele moraal wel bestaan. Op scholen, in vriendengroepen … blijft vrouwelijke masturbatie een onbesproken gegeven. Daarnaast krijgen vrouwen nog steeds te maken met enerzijds een hyperseksualisering, waarbij een teveel aan seksuele activiteit zorgt voor een afkeuring en anderzijds is enige seksuele ervaring wel een vereiste om niet met argwaan bekeken te worden.

TUSSEN TWEE VISIES

Het idee dat we vandaag leven in een samenleving waarin seksuele vrijheid hoogtij viert is alomtegenwoordig. Toch blijft de notie standhouden dat seksualiteit voor mannen een aangeboren drift is waardoor ze seksueel actiever worden beschouwd dan vrouwen. Die laatste zouden hier minder last van hebben. Voor vrouwen wordt seks daarentegen meer gelinkt aan schadelijke kanten. Met andere woorden: mannen winnen aan waarde bij seks, vrouwen worden er minder waard door.

Als jonge vrouw in de eenentwintigste eeuw is seksualiteit dan ook een continue tweestrijd tussen sexy zijn, maar niet té sexy. Vrouwen mogen niet preuts zijn, maar een te groot aantal bedpartners is ook afgeraden. Wanneer vrouwen zich te bloot kleden, uitdagend dansen of een te actief seksleven hebben, leidt dit bij velen tot commentaar, ook wel genaamd slut-shaming. De woorden hoer of slet worden maar al te vaak naar het hoofd van jonge meisjes geslingerd. Wanneer mannen echter eenzelfde soort gedrag vertonen, wordt dit aangemoedigd of als normaal beschouwd.

De jonge vrouw in 2022 moet zich een weg zien te banen tussen enerzijds het label van een slet en anderzijds het label van preuts

Deze tweedeling is de dubbele standaard die nog steeds aanwezig is. De ongelijke genderverhoudingen tussen man en vrouw op vlak van seksualiteit zijn nog steeds aanwezig. Mijn eigen bedpartners, als jonge vrouw, moet ik dus continue weten te verantwoorden. Hierdoor wordt er een rem geplaatst op vrouwelijke seksualiteit. Elke seksuele activiteit moet voor vrouwen een weloverwogen beslissing zijn, terwijl dit bij mannen aanzien wordt als iets wat ze niet kunnen tegenhouden.

De jonge vrouw in 2022 moet zich een weg zien te banen tussen enerzijds het label van een slet, een te actief seksleven waarbij het verlangen een eigen plaats krijgt en anderzijds het label van preuts, waardoor ze onaantrekkelijk wordt. Die ambivalentie doet oneer aan de vrouwelijke seksualiteit. De geschiedenis van de vrouwelijke seksualiteit toont ons hoe oude ideeën vandaag nog steeds invloed uitoefenen, maar ook hoe de visie op seksualiteit door de eeuwen heen cultureel kan veranderen. Misschien is er in de toekomst dan wel plaats voor mijn vrouwelijke seksualiteit, zonder rem en vrij van stigma’s en dubbele standaarden?

Dit artikel verschijnt als voorpublicatie in De Geus, maar wordt eerstdaags gepubliceerd in het boek Eén vrouw, vele gezichten van Els Heyvaert & Christian Van Kerckhove. Het boek bestaat uit foto’s van hun hand en inhoudelijke bijdragen van Sofie Barmans, Ann Buysse, Claudia Claes, Liesbet De Kock, Katrien De Maegd, Laura De Pauw, Sigrid Greven, An Lescrauwaet en Els Leye. Het boek spitst zich toe op identiteit en diversiteit. Reeds in Genesis werd de vrouw een identiteit aangemeten en een keurslijf opgedrongen die niet het hare was. Een rijke greep uit de literatuur toont hoe vrouwen zelf daartegen in opstand kwamen en hun plaats opeisten. Een fotokatern toont dat dé vrouw niet bestaat. Tegen deze achtergrond schetsen vrouwen met een diverse achtergrond hoe zij naar vrouwen kijken of zich vrouw voelen. 

In maart ging de gelijknamige tentoonstelling in première in het Geuzenhuis Gent. Deze expo liet 94 fotoportretten van vrouwen zien uit Afrika, Amerika, Azië en Oceanië. De portretten tonen ons dat elke vrouw een eigen gezicht en identiteit heeft. Ze nodigen uit om na te denken over onszelf: wie ben ik? Of om het met Arthur Rimbaud te zeggen: Je est un autre.

Over de auteur

Sofie Barmans is als historica en master gender & diversiteit geïnteresseerd in de vrouw doorheen de geschiedenis. Haar rol in de samenleving en het beeld dat hiermee samenhangt. Door haar masterproeven heeft ze een speciale interesse ontwikkeld in de seksualiteitsgeschiedenis en welke plaats de vrouw hier inneemt.

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.