De kapitein van Nelson

Stel het je even voor: je zit achtentwintig jaar lang in een krappe cel van een streng bewaakte gevangenis. Je mag één brief per jaar schrijven en kan één familielid om het half jaar zien. Klinkt niet bepaald als een aantrekkelijke optie, niet? Toch was het wat Nelson Mandela, de eerste zwarte Zuid-Afrikaanse president, moest doorstaan. Je zou van minder verbitterd en ontmoedigd geraken en er misschien de brui aan geven. Maar Nelson niet. Uiteindelijk zou hij na al die jaren vrijkomen en een cruciale rol spelen in het beëindigen van het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Hij zou wereldwijd uitgroeien tot een voorbeeld als mens en leider.

Ik las ergens dat hij in de gevangenis de Meditaties van Marcus Aurelius in zijn beperkte collectie boeken had. Waar of niet waar? Wat zeker is, is dat hij een gedicht van William Ernest Henley (1849 – 1903) goed kende en gebruikte als leidraad in zijn leven. De titel spreekt voor zich, Invictus (onoververwinnelijk, nvda.). Clint Eastwood maakte een film over Mandela waarin het Zuid-Afrikaanse rugbyteam centraal staat. Deze prent draagt dezelfde naam, verwijzend naar datzelfde gedicht.

Iemand die de kracht heeft om zelf te bepalen hoe en wat hij wil denken, is onoverwinnelijk!

STOÏCIJNS MANIFEST

In Invictus staan regels die Mandela vaak herhaalde als hij de moed er even door voelde zakken bij zichzelf en zijn celgenoten. Vooral de laatste zinnen zijn belangrijk:

I am the master of my fate, I am the captain of my soul.

Stoïcijnser wordt het niet. De boodschap: iemand die de kracht heeft om zelf te bepalen hoe en wat hij wil denken, is onoverwinnelijk! Ze resoneerden sterk met Mandela’s overtuiging dat hij, ondanks de wrede omstandigheden waarin hij moest leven, altijd controle kon behouden over zijn eigen geest en waardigheid. Ideeën als ‘meester zijn over je eigen lot’ en de ‘kapitein van je ziel’, zijn metaforen die naadloos aansluiten bij het Stoïcisme.

William Ernest Henley was zelf ook niet bepaald een geluksvogel. Op jonge leeftijd kreeg hij tuberculose in zijn botten, wat ertoe leidde dat zijn linkerbeen werd geamputeerd toen hij twaalf was. Maar Henley dacht er niet aan bij de pakken te gaan neerzitten. Integendeel! Naast zijn werk als dichter was hij ook een invloedrijke literaire redacteur. Hij speelde een belangrijke rol in de literaire wereld van zijn tijd door opkomende schrijvers zoals Thomas Hardy, Rudyard Kipling en George Bernard Shaw kansen te geven.

Henley geloofde, net als de Stoïcijnen, dat je kracht niet in je omstandigheden zit, maar in je reacties daarop. Zijn gedicht leest als een Stoïcijns manifest: geen wrok, geen geklaag, maar puur vertrouwen in je eigen mentale kracht. Epictetus zou dit ongetwijfeld goedkeurend hebben gelezen. Hij schreef immers: ‘Je mag er nooit van uitgaan dat de man die jou uitscheldt of een pak slaag geeft, je kan krenken. Het is niet meer dan een idee dat dergelijke mensen je kunnen krenken. En wanneer iemand je irriteert, wees je dan wel bewust dat je eigen inschatting de aanleiding van je irritatie is’, (Zakboekje – 20) en nog meer: ‘Niet de dingen zelf maken mensen van streek, maar hun denkbeelden erover’ (Zakboekje – 5).

Het idee erachter is simpel: de wereld buiten jou kan je niets doen als jij ervoor kiest er niet door van slag te raken. Als dat toch gebeurt, zegt dit evenveel over jezelf als over de situatie die je overkomt. Als Henley en Mandela ons iets leren, is het wel dat je omstandigheden misschien kunnen knagen aan je lichaam, maar dat je geest jouw terrein blijft.

LAAT OMA THUIS

De Stoïcijnse filosofie biedt inderdaad het inzicht dat we zelf verantwoordelijk zijn voor hoe we reageren op wat anderen doen of zeggen. Dit betekent echter niet dat je geen emoties zal voelen wanneer je beledigd of gekwetst bent. Het gaat er meer om hoe je met die emoties omgaat en hoe je voorkomt dat ze je langdurig beïnvloeden of uit balans brengen. Laten we het eens hebben over een paar Stoïcijnse tips met een luchtige knipoog: OMA mag thuisblijven en smeer gerust wat meer NIVEA.

De focus ligt op de kracht vinden in het omgaan met het verlies

Je hoort het goed: laat ‘OMA’ thuis. Met OMA bedoelen we Oordelen, Meningen en Adviezen. De Stoïcijnen zouden het volmondig eens zijn met dit ezelsbruggetje. Ze hadden het concept fantasia katalêptikê voor een indruk die zo sterk en helder is dat die onmiskenbaar de werkelijkheid vertegenwoordigt. Gebeurtenissen zo objectief mogelijk beschrijven en een onderscheid maken tussen oordeel en feit was voor hen belangrijk. Toch oordelen we te veel in termen van goed en fout, juist of verkeerd. De Stoa zegt dat er geen goede of slechte omstandigheden zijn. Ze zijn neutraal. Het is de perceptie en het oordeel erover die bepalen hoe we die ervaren en hoe we reageren. Ze hebben ergens een punt: veel negatieve gevoelens, veel angst en boosheid zijn dikwijls onnodig en worden al te vaak veroorzaakt door onze eigen overtuigingen.

Allemaal goed en wel, maar er zijn toch wel gebeurtenissen die bijzonder zwaar zijn en immense pijn veroorzaken. Er is op deze wereld, oorlog, mishandeling, verkrachting … Stoïcijnen zouden deze verschrikkingen niet bagatelliseren of zeggen dat ze ‘niets voorstellen’. In plaats van ons volledig te verliezen in verzet tegen het oncontroleerbare, nodigen ze ons uit om te focussen op wat wel onder onze controle valt: onze eigen houding, gedachten en keuzes. Het verlies van een geliefde brengt verdriet met zich mee, en dit is natuurlijk. Een Stoïcijn zou niet ontkennen dat verdriet legitiem is, maar zij zouden proberen te vermijden dat dit verdriet hen volledig overweldigt. De focus ligt op de kracht vinden in het omgaan met het verlies.

Stoïcijnse denkers als Marcus Aurelius of Epictetus worstelden zelf ook met de wreedheid van het leven. Ze schrijven over hoe ze zichzelf eraan herinnerden dat zelfs in het aan-gezicht van pijn, verlies en onrecht, ze altijd konden kiezen voor waardigheid en kalmte. Maar het blijft een levenslange oefening, geen eindbestemming.

Probeer eens wat minder te oordelen en meer naar de feiten te kijken. Het weer is gewoon grijs; dat is alles. Jouw oordeel of het ‘vreselijk’ of ‘deprimerend’ is, is maar een sausje dat jij eroverheen giet. Als iemand bijvoorbeeld iets beledigend zegt, is het niet de opmerking zelf die je kwetst, maar hoe je het persoonlijk opvat of interpreteert. Je moet jezelf niet verliezen om dat vreselijk te vinden of te klagen. ‘De hoogste vorm van menselijke intelligentie is de vaardigheid om waar te nemen zonder oordelen’, wist filosoof Krishnamurti.

SMEER MEER NIVEA

Dan is er nog zo’n klassieker: meer NIVEA. Nee, niet de bekende lotion uit dat blauwe potje, maar een wel een hulpmiddeltje tegen allerlei misverstanden dat staat voor Niet Invullen Voor Een Ander.

Je kent het wel: iemand zegt iets of er gebeurt iets en voor je het weet, heeft je brein de lege plekjes ingevuld met veronderstellingen en er een heel verhaal bij bedacht. Hij zegt dat vast omdat hij denkt dat ik dat niet goed kan. Ze reageert zo omdat ze boos is. Of je vriend reageert traag op een berichtje, en prompt denk je, ‘Wat heb ik nu weer verkeerd gedaan?’ Welkom!

Wij produceren zo’n vijftig- à zestigduizend gedachten per dag en de stroom van onze gedachten en interne dialogen eindigt nooit. De boeddhisten zeggen dat je brein als een dronken aap is. Een groot deel van opkomende gedachten zijn negatief, zelfkritisch, pessimistisch, veroordelend, onterecht. Naar onszelf toe, maar ook naar anderen

Bedenk dat als je met één vinger naar een ander wijst, drie vingers naar jezelf zijn gericht

Durf nieuwsgierig te zijn in plaats van conclusies te trekken. De Stoïcijnse les hier is: focus op wat je daadwerkelijk weet, niet op wat je denkt te weten. Mensen zeggen en doen dingen om redenen die meestal weinig met jou te maken hebben. Meestal komen wat ze doen of zeggen voort om een behoefte te vervullen. Als iemand je beledigt, kan dat meer over jou zeggen dan over die persoon. Zelden doet iemand bewust het kwade. Wat die doet, is dikwijls aanvaardbaar als je de achterliggende behoeften kent. Door dat te beseffen wordt het makkelijker evenwichtiger te reageren op de anderen. Ook jij bent niet perfect, hebt je eigen tekortkomingen. Bedenk dat als je met één vinger naar een ander wijst, drie vingers naar jezelf zijn gericht.

Kathleen Snoeck

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.