Stoïcijns omgaan met emoties

Accepteren, afstand nemen, onderzoeken en herframen

Soms vraag ik me af: ‘Zou het leven niet een stuk eenvoudiger zijn zonder gevoelens?’ Geen angst die je verlamt, geen woede die alles overheerst, geen verdriet dat ons verscheurt. Alleen een eeuwige kalmte, alsof de vijver van onze ziel nooit meer verstoord wordt door rimpelingen. Want geef toe, negatieve emoties zoals woede en angst zijn al te vaak betrokken bij de meeste momenten in je leven waar je later spijt van hebt. Herinner je je de befaamde kopstoot van Zidane uit de WK finale van 2006? Het kostte zijn ploeg de wereldtitel. ‘Als je wilt, krijg je mijn shirt na de wedstrijd’, zei hij tegen een Italiaans verdediger. Waarop die prompt antwoordde: ‘Ik heb liever je zus!’ Het vervolg kennen we.

Een leven zonder gevoelens zou ons misschien vrijmaken van pijn, maar het zou ook vreugde, compassie en liefde ontnemen. Het zijn kernervaringen die ons mens maken. Toch zijn ze vaak bron van verwarring, lijden en zelfs van destructie. Dit lijkt te resoneren met de idealen van de Stoïcijnen. Maar dit is een simplificatie van hun filosofie. Ze pleiten immers niet voor het volledig uitschakelen van gevoelens. Emoties op zich zijn niet het probleem. Het probleem ligt in hoe wij ons erdoor laten beheersen. Het Stoïcijnse ideaal is niet om gevoelloos te worden, wel om apatheia te bereiken. Dit betekent niet ‘emotieloosheid’, maar ‘vrijheid van destructieve passies’. De Stoa wist eeuwen geleden al dat het cruciaal was om emoties die destructief of buitensporig zijn een beetje in toom te houden. Moderne psychologen noemen dat emotieregulatie. Het is een heel onderzoeksgebied gewijd aan de vraag: ‘Hoe kunnen mensen hun emoties dempen of juist versterken. Hoe kunnen ze die beter begrijpen en beheersen om zo minder stress en meer welzijn ervaren?

In de psychologie worden emoties gezien als complex gecoördineerde reacties van het lichaam op interne of externe prikkels. Ze ontstaan vaak onbewust als automatische reacties op situaties, beïnvloed door onze biologie, levenservaringen en interpretaties van de werkelijkheid. De Stoïcijnen maken een onderscheid tussen negatieve emoties (pathos), zoals woede, jaloezie, vrees, of verdriet en rationele emoties (eupatheia), zoals vreugde, verwondering , mededogen, liefde. Deze laatste beschouwden zij als gezonde, verstandige en positieve gemoedstoestanden die volgens hen voortkomen uit deugd en die gebaseerd zijn op een juiste inschatting van de werkelijkheid. De negatieve daarentegen zijn een hindernis voor een deugdzaam leven en kunnen ons overweldigen als we er geen controle over hebben.

Alles draait om onze hersenen. Lange tijd waren die een groot raadsel. En eerlijk gezegd weten de meeste mensen er vandaag de dag nog steeds niet zo veel over. Gelukkig kunnen wetenschappers tegenwoordig met neuro-imaging technieken letterlijk in het brein kijken. Hierdoor kunnen ze zien welke hersengebieden actief worden wanneer we iets voelen, zeggen of doen. Hun bevindingen zijn indrukwekkend. Ten tijde van de Stoïcijnen bestonden er natuurlijk nog geen MRI’s en PET-scans. Hun kennis over de hersenanatomie en -fysiologie was beperkt. Ze zagen de hersenen wel als een onderdeel van het lichaam, maar niet als het centrum van bewustzijn. Hun kennis over het brein was, laten we zeggen, eerder beperkt.

Als het over emoties gaat, spelen twee hersengebieden de hoofdrol: het limbisch systeem en onze frontale cortex. Het limbisch systeem is je innerlijke oermens, je emotionele brein, dat we delen met zoogdieren. Een cruciaal onderdeel hiervan is de amygdala. Deze structuur fungeert als een soort emotioneel alarmsysteem en helpt bij snelle reacties op gevaar of beloning. Het is verantwoordelijk voor intense, instinctieve emoties zoals angst en woede. Als mens zijn we aangepast aan onze omgeving van duizenden jaren geleden, maar niet aan de omgeving waarin we vandaag leven. De cortex, en met name de prefrontale cortex, is evolutionair gezien een recenter hersengebied. Het is zo’n drie millimeter dik, maakt zo’n 5 % uit van je totale breinvolume en ligt om de hersenen heen zoals de schors om een stam van een boom. Bij de mens is zijn oppervlakte gigantisch, zo groot zelfs dat hij niet meer onder de schedel kon en zich steeds verder moet opvouwen om er nog in te passen. Dit deel van de hersenen helpt ons nadenken, plannen en impulsbeheersing toepassen. Het fungeert als een soort rem ten aanzien van je limbisch systeem. Zoals Robert Sapolsky, een Amerikaans neurowetenschapper het treffend zegt: ‘It makes you do the harder thing when it’s the right thing to do.’
In je brein is een voortdurende strijd gaande tussen beide delen. Het probleem? Het limbisch systeem is razendsnel, hyperactief en dominant. Daarom overspoelen gevoelens regelmatig de ratio, en kan je niet helder denken als je boos of bang bent. Binnenkomende informatie wordt binnen een kwart seconde door de amygdala als ‘goed’ of ‘slecht’ gelabeld, nog vóór je er bewust van bent. Emoties kunnen dus in een fractie van een seconde opkomen, vaak zonder dat we bewust nadenken over de situatie.

De aanhangers van het Stoïcisme dachten dat negatieve of moeilijke emoties het gevolg waren van irrationele oordelen of verkeerde overtuigingen. De moderne wetenschap stelt dat emoties vaak een adaptieve functie hebben en diep verankerd zijn in onze biologie en evolutie. Ze zijn er niet om ons lastig te vallen, maar om ons te helpen overleven. Marshall Rosenberg, de grondlegger van de Geweldloze Communicatie, ziet emoties niet als het resultaat van verkeerde gedachten, maar als waardevolle signalen. Volgens hem zit er achter elke emotie een onvervulde nood of behoefte. Hij moedigt ons dan ook aan om te luisteren naar wat die emoties ons vertellen. Boos? Dan zijn waarschijnlijk je grenzen overschreden. Angstig? Je brein waarschuwt je voor gevaar. Verdriet? Dat helpt sociale steun te zoeken en helpen bij het verwerken van verlies.

Welke inzichten kunnen ons daarbij helpen? Emoties zijn soms gebaseerd op foutieve aannames en misinterpretaties. Met andere woorden: het probleem is niet wat er gebeurt, maar hoe jij het in je hoofd ervaart. ‘We lijden vaker in de verbeelding dan in de werkelijkheid’, schreef Seneca in zijn Brieven aan Lucilius, Brief 13. Neem bijvoorbeeld onze reis naar Washington van een paar jaar geleden. Het was de verjaardag van mijn man, de kamer vol slingers en we wachtten de hele dag vol spanning op een telefoontje van onze zoon. Niks. Geen berichtje. Geen felicitaties. We begonnen ons te ergeren. Was hij zijn vader vergeten? Was er iets gebeurd? Na uren frustratie besloten we zelf maar te bellen Wat bleek? De verjaardag was pas de volgende dag. Oeps. De negatieve gevoelens waren eensklaps verdwenen. Dit is precies waarom de Stoïcijnen reframing aanbevelen: kijk eens met een andere bril naar de situatie, en plots ziet de wereld er minder dramatisch uit.

Is je vriend een twijfelaar of bedachtzaam, is je zus zuinig of gierig, is die situatie een probleem of een kans? Seneca en co begrepen de kracht van framing lang voordat dat woord bestond! Ze geloofden dat het niet de gebeurtenissen zelf zijn die ons raken, maar onze interpretatie ervan. Dit komt terug in de woorden van Epictetus: ‘Mensen worden niet verontrust door de dingen zelf, maar door de manier waarop ze over die dingen denken.’ Door gedachten te onderscheiden van de werkelijkheid verzwak je de kracht van je gevoelens.

Negatieve emoties kunnen heel banaal beginnen. Daarom moet je de eerste sporen van irritatie in de kiem smoren. Zodra ze in onze geest opduiken, nemen ze de controle over en reageren we zonder na te denken. ‘Laat het dus niet zo ver komen’, waarschuwden de oude filosofen. Epictetus zei: ‘Wanneer je je geest laat verslappen, heb je niet langer de controle om hem terug te roepen.’ De actiefilms van John Wick ooit gezien? Ze zijn een schoolvoorbeeld van de destructieve kracht van geweld en woede. Keanu Reeves speelt er een menselijke wraakmachine in. Hij slaagt erin om in de eerste film zo maar eventjes 77 mensen te doden. En dat allemaal omdat iemand zijn hondje vermoorde. U leest het goed, een hondje. Wat volgt is een verwoestende tocht waarbij hij niet alleen zijn vijanden, maar ook zichzelf verteert door wraak. De film schetst daarmee een tragisch en extreem beeld van wat er gebeurt als negatieve gevoelens, in dit geval wraak, je leven overnemen. Marcus Aurelius schreef het al: ‘De beste wraak is niet te worden zoals je vijand.’

De oude filosofen waren er duidelijk over: het helpt niet om emoties te onderdrukken. Ze verdwijnen niet omdat je ze negeert. Dit is alsof je het stof onder het tapijt veegt. Het is niet weg. Ze kunnen later terugkeren als fysieke klachten, stress of onverwachte uitbarstingen. De oude Grieken en Romeinen waren wel voorstander van het creëren van ruimte tussen wat je voelt en wat je doet. Simpelweg opmerken dus: ‘Ik voel woede, daar is de angst weer’, zonder meteen door de emotie te worden meegesleurd, maakt al een verschil. Dit creëert letterlijk wat ademruimte tussen jou en de emotie zelf. Name it to tame it. Het gevoel mag er zijn, het is noch goed noch slecht. Door emoties te benoemen, kan je zijn kracht verminderen. Cognitieve distantie noemt dit, een veelgebruikt techniek in de cognitieve psychologie. Het vermindert activiteit in ons limbisch systeem en verhoogt onze frontale cortex.

Kort gezegd: accepteer, pauzeer, onderzoek en herframe. Stel jezelf vragen: ‘Waarom voel ik dit? Is het echt zo erg als het lijkt?’ En vooral: ‘Helpt dit mij om een beter mens te worden?’ Stoïcijnen moedigen ons aan om emoties kritisch te onderzoeken en er bewust over na te denken. Ze geloven dat we niet werkelijk vrij of gelukkig kunnen leven zolang we ons erdoor laten leiden. Te vaak handelen we vanuit impulsieve gevoelens in plaats van vanuit onze waarden. We laten ons opfokken in het verkeer, raken geïrriteerd door een collega of piekeren nachtenlang over dingen waar we nul controle over hebben.

Samengevat, door de situatie vanuit een ander perspectief te bekijken (herframing), jezelf eraan te herinneren dat je niet je emoties bént maar ze slechts ervaart (cognitieve distantie), en vooral door je energie te steken in wat wél binnen je controle ligt. In plaats van emoties klakkeloos te volgen of ze volledig te ondergaan, wilden de Stoïcijnen ons helpen ermee om te gaan. Ze erkenden dat ze een natuurlijk onderdeel van het menselijk bestaan zijn. Het is des menses om het soms moeilijk te hebben.

Kathleen Snoeck

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.