Het Stoïcisme, een houvast in woelige tijden

Je hoort of leest het soms. Hoe iemand beweert dat zijn leven door een boek of een film ingrijpend werd veranderd. Hoe kunst je inspireert om dingen anders te zien, waarden te heroverwegen of zelfs concrete veranderingen aan te brengen in hoe je je leven leidt.

Voor mij was de docu Young Plato, recent nog uitgezonden op Canvas, die gamechanger. Hierdoor ben ik me gaan verdiepen in de filosofie van de oude Grieken en Romeinen en kwam ik al gauw uit bij de Stoïcijnen.

Waarover gaat het? Deze Vlaams-Ierse documentaire vertelt het verhaal van directeur Kevin McArevey. Hij werkt op een katholieke basisschool in het Noord-Ierse Belfast. Hij is een atypische directeur. Dat laten zijn felgekleurde sokken en de fitnesstoestellen in de kelder van de school meteen vermoeden. Kevin staat bekend om zijn liefde voor Elvis Presley en zijn passie voor filosofie. De kinderen krijgen via de oude Griekse en Romeinse filosofen, wiens portretten als popsterren in de school ophangen, wijsheid en lessen mee waaruit ze een heel leven kunnen putten. Zelfs de kleutertjes ontkomen niet aan een gezonde dosis filosofie.

Tot mijn grote verbazing strookt de Stoïcijnse filosofie op zoveel punten met inzichten die ik binnen andere wetenschappelijke disciplines ben tegengekomen

En wat maakt het zo inspirerend? Indrukwekkend is hoe de wijsheid van die oude Grieken en Romeinen na tweeduizend jaar nog altijd actueel en meer dan ooit bruikbaar is. Het Stoïcisme is hierin een belangrijke stroming. Het is een sociaal gedachtegoed waarin het juiste doen voor anderen en jezelf belangrijk is. Helemaal niet wereldvreemd of ver van mijn bed. Helemaal niet wat je in de volksmond onder ‘stoïcijns’ doorgaans begrijpt: koel, afstandelijk, gevoelloos.

Een Stoïcijnse levenshouding pleit er helemaal niet voor dat we ons allemaal tot een Mister Spock uit Star Trek zouden ontwikkelen. Het klopt: Stoïcijnen oefenen zich wel in het bewaren van kalmte te midden van externe turbulentie. Ze streven er echter niet naar om emoties te onderdrukken. Ze willen ze begrijpen, beheersen en transformeren. In plaats van blindelings aan ze toe te geven en erdoor overspoeld te worden, proberen Stoïcijnen een staat van innerlijke kalmte en stabiliteit te bereiken. Een Stoïcijn laat zich niet meeslepen door elke opwelling of tegenslag. En dat is iets waar je behoorlijk wat aan kunt hebben in het dagelijkse leven.

STERREN

Centraal in hun leer staan de kardinale deugden. En die deugden of waarden zijn de ‘richtingaanwijzers’. ‘Sterren’ is een betere metafoor. Je kunt ze zien en ze geven je richting, maar je krijgt ze nooit te pakken. Waarschijnlijk ken je ze al: wijsheid, moed, rechtvaardigheid en matigheid. Wijsheid als een centrale waarde. Dat spreekt mij wel aan.

Tot mijn grote verbazing strookt de Stoïcijnse filosofie op zoveel punten met inzichten die ik binnen andere wetenschappelijke disciplines ben tegengekomen. Ik vond er onderzoeksresultaten van de laatste decennia in de psychologie en neurobiologie in terug. Denkmodellen uit de klassieke oudheid die stroken met hedendaagse inzichten? ‘Slimme jongens, die Romeinen’, dacht ik vol bewondering (als kind was ik altijd al verzot op de strips van Asterix en Obelix). Toegegeven, die Romeinen haalden wel de mosterd bij de Grieken.

The big three, Marcus Aurelius, Seneca en Epictetus, lieten gelukkig hun sporen na via geschriften door of over hen. Ze leefden vanzelfsprekend in totaal andere omstandigheden en het is niet evident om te proberen een leef- en denkwereld van een andere cultuur of lang vervlogen tijden te doorgronden. Maar toch. Hun inzichten en hun reflecties op het leven lijken universeel menselijk.

Vluchtig, Onverwacht, Complex en Ambigue. Dat is de wereld waarin we leven.

Ik ben niet filosofisch geschoold, heb geen Grieks-Latijns gevolgd, wel klinische psychologie. Al jaren is er een diepe interesse in thema’s als positieve psychologie, neurobiologie en gelukspsychologie. Ik moet zelfs eerlijk toegeven dat de brieven van Seneca aan Lucillius moeilijk te lezen zijn. Het Zakboekje van Epictetus kreeg ik van mijn schoonzusje cadeau en de Meditaties van Marcus Aurelius vonden we tweedehands in Amsterdam. Er staan soms prachtige citaten in, maar echt wild word ik er niet van. Neen, geef mij maar de New Stoics. De boeken van Ryan Holiday en de spreekbeurten van Pigliucci die je online vindt, inspireren mij meer. Ook de filosoof William B. Irvine en de cognitief psycholoog Robertson kunnen mij bekoren. De stapel boeken op mijn kast groeit nog elke maand. Met stip op nummer één staat The Little Book of Stoicism van Jonas Salzgeber. Het boek behandelt de fundamentele principes van het Stoïcisme en legt uit hoe je deze kunt toepassen in het dagelijkse leven. Je vindt er vooral veel praktische oefeningen in terug. Een kolfje naar mijn hand, want ik ben nogal pragmatisch ingesteld. Samen met zijn broer Nils is Jonas trouwens medeoprichter van NJlifehacks, een platform dat zich richt op zelfverbetering en mentale veerkracht. Het Stoïcisme staat natuurlijk centraal. Zeker een bezoekje waard!

Het universum is kil en koud en de natuur heeft de mens niet nodig. We zijn in wezen dieren, weliswaar met enkele onmiskenbare, bijzondere eigenschappen

Sinds de klassieke oudheid en waarschijnlijk veel vroeger hebben mensen zichzelf dezelfde vragen gesteld: ‘Hoe leef je het best, wat is een waardevol leven?’ Meer dan ooit zijn we als mens op zoek naar een antwoord op deze vraag, de magische formule om goed en gelukkig te leven. Ook ik worstel, ben op zoek naar betekenis en vind die niet in oppervlakkige of materialistische dingen. Zeker nu, want we leven in rare en heel stressvolle tijden. ‘VOCA’. Neen niet die middenstandsorganisatie maar het letterwoord: Vluchtig, Onverwacht, Complex en Ambigue. Dat is de wereld waarin we leven. Een oorlog in de achtertuin van Europa, een pandemie, een kanjer van een klimaatcrisis, Trump aan de macht, de Gazacrisis, de druk van sociale media, de dreiging van AI. Een mens zou al van minder helemaal in de put geraken. De vanzelfsprekendheid van religie als houvast is voor velen ook weggevallen. Voor veel mensen was of is het een krachtige bron van troost en betekenis, een sterk antidepressivum. Ik geloof als atheïst niet in een god of hogere macht. Het universum is volgens mij kil en koud en de natuur heeft de mens niet nodig. We zijn in wezen dieren, weliswaar met enkele onmiskenbare, bijzondere eigenschappen.

We kunnen dus in deze VOCA-tijden een mentale gereedschapskist best gebruiken. Het  Stoïcisme is zo’n kist vol met wijsheden die verder reiken dan rijkdom of bezit. Ik voel een diep verlangen om mijn gedachten in woorden te vangen, ik heb veel nood aan het verbinden van de Stoïcijnse wijsheid met de elementen uit mijn dagelijks leven. Het Stoïcisme is voor mij een oneindige ontdekkingsreis, een weg zonder eind waarin steeds nieuwe dingen opduiken. En het voelt goed om die ontdekkingen te delen, om anderen misschien net dat stukje mee te laten wandelen. Dus, loop je een stukje met me mee?

Kathleen Snoeck

Wil je de papieren versie van De Geus thuis ontvangen? klik hier voor meer informatie.