Filosofie: het ideale handvat

De coronacrisis maakte het ‘nut’ van filosofie heel concreet. Van de corona-app tot triage op Intensive Care: toegepaste ethiek stond centraal in het publieke debat. Hoog tijd om het belang van filosofie ook systematisch in het onderwijs te erkennen.

De ontwikkeling van de Nederlandse corona-app – de CoronaMelder – werd van meet af aan door ethici begeleid. Via livestreaming konden burgers in april volgen hoe bedrijven hun ideeën voor een contact tracing app uit de doeken deden. In juli werd de ethische analyse van de app, opgesteld door hoogleraren, publiek beschikbaar. In augustus nam een burgerpanel deel aan een ethische sessie over de CoronaMelder. Het panel gaf feedback en aanbevelingen, waar ethici, politici en ontwikkelaars vervolgens mee aan de slag gaan.

Het Vlaamse hoger onderwijs zit nog te veel in silo’s vast. Interdisciplinaire onderwijsteams zijn een goede manier om dialogen aan te gaan, over de vakgroepen heen

De aanpak van de CoronaMelder is een goed voorbeeld van interdisciplinaire samenwerking. Wat met de CoronaMelder op grote schaal gebeurde, kan in het hoger onderwijs perfect als kleinschalig project plaatsvinden: studenten computerwetenschappen die hun ontwerp ook moeten voorleggen aan humane en sociale wetenschappers, zoals filosofen, psychologen of sociologen. Het Vlaamse hoger onderwijs zit nog te veel in silo’s vast. Interdisciplinaire onderwijsteams zijn een goede manier om dialogen aan te gaan, over de vakgroepen heen. De uitdagingen van de 21ste eeuw – van klimaat tot AI – zijn immers niet in één silo te vatten.

KRITISCH DENKEN

De corona-app is maar één voorbeeld van hoe computerwetenschappers, ingenieurs en wiskundigen in hun werk met ethische dilemma’s geconfronteerd worden. Afgelopen juni riep een aantal Amerikaanse wiskundigen in een open brief andere wiskundigen op om niet samen te werken met de politie. Ze uiten onder meer kritiek op predictive policing en gezichtsherkenning, omdat de data waarmee de AI-systemen getraind worden vaak vooringenomen zijn. Dit kan discriminerende gevolgen hebben voor minderheidsgroepen, zoals zwarten. De brief maakt duidelijk dat AI-technologieën, hoewel gestoeld op wiskundige modellen, niet zomaar ‘neutraal’ zijn. Opleidingen moeten hier systematische aandacht aan schenken; dat kan in vakken techniekethiek en -filosofie, waar studenten kritisch leren denken over hun ontwerpen en hun rol in de maatschappij.

Vlaanderen heeft nood aan filosofische vorming vanaf de lagere school. Niet als keuzevak maar als deel van de basisvorming

Ook argumenteren en logisch redeneren zijn vaardigheden die filosofie bijbrengt. Daar kan je niet vroeg genoeg mee beginnen: Vlaanderen heeft nood aan filosofische vorming vanaf de lagere school. Niet als keuzevak maar als deel van de basisvorming. Meningen en stellingen in maatschappelijke debatten, bijvoorbeeld over de contact tracing app, worden nog te weinig gekaderd in een breder perspectief dat filosofie juist kan aanreiken, zoals de afweging tussen privacy en volksgezondheid. Meer filosofisch inzicht kan ook helpen bij het evalueren van de coronamaatregelen vanuit het mensbeeld dat eraan ten grondslag ligt. Filosofie geeft studenten en leerlingen handvatten om beter na te denken, ook over zichzelf.

MONDIGHEID

Hannah Arendt definieerde moraliteit als de innerlijke dialoog die je met jezelf voert. Bij haar valt moraliteit samen met het nemen van je individuele verantwoordelijkheid. Ze onderstreept het belang van in gesprek blijven met jezelf, en van zélf denken en zélf oordelen. Enkel zo kan je iemand, een moreel individu, worden. Voor Arendt zijn gedachteloosheid en de ander slaafs volgen de bron van het kwaad. Het gaat niet alleen om je eigen mening te vormen, maar die ook kunnen kaderen en beargumenteren. Ze schrijft: ‘De grootste boosdoeners zijn degenen die het zich niet herinneren, omdat ze nooit over de kwestie hebben nagedacht en, omdat er geen herinnering aan is, kan niets hen tegenhouden.’

Mondige mensen, dié zijn pas nuttig

Om met jezelf en anderen te spreken, moet je mondig zijn. Dat betekent niét het opzetten van een grote mond, over alles een mening hebben of gewoon luid roepen. Mondigheid gaat om intellectuele zelfstandigheid, geïnformeerd spreken, informatie zelf afwegen en onafhankelijk oordelen. Dat zijn allemaal aspecten van een degelijke filosofische vorming. Mondigheid is essentieel als je vanuit een burgerpanel een app evalueert, op de werkvloer geconfronteerd wordt met discriminerende technologie, of beleidsmakers, die zich verschuilen achter managementtaal of een slecht geheugen, op hun morele verantwoordelijkheid moet wijzen. Mondige mensen, dié zijn pas nuttig.