Durf denken over open grenzen

Lockdown. Het is een woord dat we intussen allemaal kennen. We hebben verschillende keren 'opgesloten' gezeten in onze huizen, in ons land ook. En dat was voor velen onder ons een nieuwe ervaring. We zijn gewend dat de wereld ons dorp is, dat we regelmatig kunnen reizen. We hebben dat ook 'nodig', want we werken zo hard en we hebben zoveel stress dat we 'het verdienen' om – minstens een keer per jaar en liefst ook meer – een mooie verre reis te maken. En wanneer corona dan onze grenzen sluit, is dat een bittere pil. Het is toch normaal dat grenzen open zijn?

Ja, voor onszelf. Niet voor mensen – migranten, vluchtelingen – die Europa willen binnenkomen. Dan vinden we open grenzen plots een belachelijk idee, een schrikbeeld zelfs. Gesloten moeten grenzen zijn.

Dat mag ook wat kosten. Muren, hekken, kustwachtboten, technische snufjes, centra waar mensen worden opgesloten: we betalen daar als Europese belastingbetaler best wel een smak geld voor. En die prijs loopt jaar na jaar op. Het budget van Frontex bijvoorbeeld, het Europees grensbewakingsagentschap, is de laatste vijf jaar verdrievoudigd. En het blijft maar groeien: de komende jaren wil Frontex tienduizend nieuwe mensen aanwerven.

Bij die financiële prijs staan we weinig stil. Maar de hoogste prijs is toch de morele prijs, en die kennen we wel. We zien het telkens weer op het nieuws: mensen die verdrinken in de Middellandse Zee. Drieduizendzevenendertig vrouwen, mannen en kinderen verdronken zo de laatste twee jaar. Het is belangrijk te beseffen dat dat geen spijtige ongevallen zijn. Het is een beleidskeuze om niét in te grijpen wanneer bootjes met migranten in nood komen. Erger nog, om ngo’s die mensen wél willen redden van de verdrinkingsdood het werk moeilijk te maken, bijvoorbeeld door hen te vervolgen als criminelen.

Die verdrinkingen in de Middellandse Zee zijn nog niet alles. Er zijn ook de pushbacks, volstrekt illegaal, waarbij migranten die (bijna) aankomen in onveilige bootjes teruggeduwd worden naar het land vanwaar ze vertrokken zijn. Naar Libië bijvoorbeeld, waar ze terechtkomen in detentiekampen waarvan algemeen bekend is dat mensen er mishandeld worden. Maar ook binnen Europa is er geweld, onder andere door grenswachten en politie. En dan is er nog de mensonwaardige opvang, zoals op Moria, het bekende kamp op het Griekse eiland Lesbos. Mensen zitten er met veel te veel opeengepakt, hebben geen fatsoenlijk dak boven hun hoofd, geen degelijk sanitair, enzovoort.

‘Het kerkhof van mensenrechten’ schreeuwt een graffiti op dat eiland. Het is een pijnlijke spiegel die ons daar wordt voorgehouden. Wij, Europanen, die denken dat mensenrechten in ons DNA zitten. Die graag overal in de wereld ons vingertje bovenhalen als het om mensenrechten gaat. Wij gebruiken dood, geweld en mensonwaardigheid als middel om mensen af te schrikken. Om hen duidelijk te maken: ‘kom NIET naar hier’. En wij, wij allemaal hier, wij zien het gebeuren. Het gebeurt onder onze neus én het gebeurt in onze naam. Want Europa, dat is niet ergens een gebouw in Brussel. Nee, Europa, dat zijn wij.

Ik worstel daarmee. En ik geef toe: ik heb ook zelf lang gedacht dat er geen écht alternatief was. Natuurlijk moeten migranten menselijker behandeld worden, maar gesloten grenzen leken me onvermijdelijk.

Tot ik besefte dat dit een tunnelvisie is, die het gevolg is van mijn eigen positie in deze kwestie. Want uiteindelijk zit ik aan de goede kant van de muur, binnenin dat Fort Europa, en dat is een geprivilegieerde positie. Ondanks de vele ongelijkheden binnen het Fort, is de grootste ongelijkheid die tussen de situatie in het Fort en de situatie buiten het Fort. Ongelijkheid in rijkdom, in levenskansen, in veiligheid. Onze grenzen zijn een symptoom van die ongelijkheid, en houden die ongelijkheid tegelijk mee in stand, zoals de muren rondom een gated community. Daarom wordt er ook gezegd dat die grenzen eigenlijk voor een vorm van apartheid zorgen op wereldniveau.

Apartheid, het is een zwaar woord. En het maakt ook duidelijk dat het echt nodig is om los te breken uit die tunnelvisie. Hoe komen we uit een tunnel? Dat doen we door ons te richten op het licht aan het einde van de tunnel, dat geeft ons de richting naar de uitgang. Dat licht is: open grenzen, voor iedereen. Als je dan bekijkt hoe dat eruit zou zien, dan merk je dat dat eigenlijk helemaal geen schrikbeeld is.

Een wereld met open grenzen is natuurlijk veel menslievender. Migranten zouden hun leven niet meer in de handen van mensensmokkelaars moeten leggen, maar in plaats daarvan gewoon een ticket kopen voor het vliegtuig of de boot.

Economen hebben ook berekend dat open grenzen een grote economische winst zouden geven. Ze spreken van een driedubbele win. Om te beginnen is er natuurlijk de migrant, die erop vooruitgaat door een verbetering van zijn koopkracht. Win.

Dan zijn er de landen van herkomst, ook zij gaan erop vooruit. Dat gebeurt bijvoorbeeld door remittances, dat is geld dat migranten sturen naar onder andere familie in hun land van herkomst. Alles samen gaat dat over grote bedragen. Als je soms denkt dat rijke landen veel geld besteden aan ontwikkelingssamenwerking, weet dan dat die remittances samen drie keer zoveel bedragen als het geld dat alle OESO-landen samen geven aan ontwikkelingssamenwerking. Het is dan ook zeker – dat heeft de Wereldbank ook berekend – dat meer migratie leidt tot minder wereldwijde armoede. Win.

En dan komen we bij de derde win, en die is voor ons, voor ons land. Ook wij zouden rijker worden door migratie. Arbeidsmigranten zijn extra klanten, huurders, arbeiders of ondernemers, die bijdragen aan de economie. De vergrijzing maakt dat we migranten nodig hebben om banen te vullen en met hun belastingen de kosten ervan te helpen dragen.

Toch ben je misschien bezorgd: ‘Ja, maar gaan mensen hier dan niet hun baan verliezen? Of minder verdienen? Of moeilijker een woning vinden?’ Dat zijn heel terechte bezorgdheden. En het antwoord daarop is: een rechtvaardig sociaal beleid. Dat betekent dat er herverdeeld wordt, van de rijken naar mensen die het moeilijker hebben. Dat er geïnvesteerd wordt in betaalbaar wonen en in een goede gezondheidszorg. Zo’n rechtvaardig sociaal beleid, dat moeten we vooral doen en dat moeten we vandaag al doen. Als er meer migratie komt, dan moeten we de opbrengst van migratie ook daarvoor gebruiken.

Misschien denk je nu: ‘Goed, meer migratie dan, maar open grenzen: dat zou toch te veel migratie brengen en dat kan toch niet de bedoeling zijn?’ Om daar een antwoord op te geven, moeten we gaan kijken naar de oorzaken van migratie. Want de meeste mensen verhuizen pas naar een ander land, een ander continent, als ze echt niet anders kunnen. Open grenzen zou betekenen dat Europa meer verantwoordelijkheid moet opnemen voor wereldwijde problemen die mee leiden tot migratie.

Ik besef natuurlijk dat Europa niet alle problemen in de hele wereld gaat oplossen. Dat zou getuigen van een misplaatst superioriteitsdenken dat intussen hopelijk achter ons ligt. Toch hebben we wel degelijk enkele hefbomen in handen. Ik geef een paar voorbeelden. Eerlijke handel. Op dit moment zijn de spelregels van internationale handel – die Europa in grote mate mee bepaalt – niet rechtvaardig. De Verenigde Naties heeft berekend dat die oneerlijke handel de landen in het Globale Zuiden voor anderhalf miljard dollar per jaar benadeelt. Daar kunnen we dus iets aan doen.

Tweede voorbeeld: de klimaatcrisis. Die hebben wij overduidelijk mee veroorzaakt. We behoren tot die landen die het eerst geïndustrialiseerd zijn en die ook nu de hoogste uitstoot hebben. Maar de gevolgen van de klimaatcrisis zijn het eerst en het meest voor de minst welvarende regio’s: rampen, gebieden die onleefbaar worden, gebrek aan voedsel. Net die landen hebben minder middelen om met de klimaatcrisis om te gaan. Om hen te ondersteunen, vanuit solidariteit maar vooral vanuit verantwoordelijkheid, bestaat de internationale klimaatfinanciering. Daar moeten we een eerlijke bijdrage aan doen, en dat is veel meer dan nu.

Conflicten zijn een veelvoorkomende oorzaak van migratie. Ook hier kunnen we niet alles oplossen. Maar laat ons wel eens kritisch kijken naar onze eigen rol in die conflicten, en naar de wapens die wij uitvoeren naar die gebieden. Het zijn een paar voorbeelden die tonen dat we wel een aantal hefbomen hebben om te zorgen dat ook in een wereld met open grenzen mensen niet hoéven te migreren.

Open grenzen zijn geen tovermiddel om van vandaag op morgen een rechtvaardige wereld te realiseren. Maar ik ben er wel van overtuigd dat open grenzen het enige rechtvaardige, wenselijke én logische toekomstscenario zijn. Dat scenario voor ons zien, erover praten, is de eerste stap om het ook echt te realiseren.

We moeten durven denken over open grenzen.

Deze tekst werd geschreven in opdracht van deBuren en Omroep HUMAN en op 20 juni 2021 uitgezonden als Brainwash Talk op NPO2. De talk is terug te zien op www.npostart.nl.  In  Brainwash Talks van HUMAN buigen journalisten, schrijvers, wetenschappers, theatermakers en filosofen zich over de grote persoonlijke en maatschappelijke vragen van nu. Meer onverwachte ideeën vind je dagelijks op www.brainwash.nl.