Pleidooi voor burgerpanels in de jeugdzorg

Niet alle kinderen en jongeren die hulp nodig hebben, krijgen die. En hoewel de overheid steeds meer in vorming en welzijn investeert, worden de structurele tekorten groter en de wachtlijsten langer. Hoe kan dat? Is de oplossing dan om nóg meer geld te pompen in de bestaande vaten? Of moeten we eens een nieuw vat uitproberen — eentje dat minder lekt?

Kinderen zijn voor velen het allerbelangrijkste in het leven. Ouders, grootouders, familie en vrienden bieden hen een thuis. Leerkrachten, opvoeders, therapeuten, begeleiders en trainers spannen zich dagelijks in voor hun ontwikkeling en welzijn. De brede maatschappij gaat daarin mee. Of het nu gaat om onze biologische, pleeg- of adoptiekinderen, onze pete- en metekinderen, of de kinderen in onze klas, leefgroep of opvang, ze zijn ons allen zeer dierbaar. Er bestaat geen ander aanvaardbaar discours over kinderen dan dat van onvoorwaardelijke liefde en zorg. 

Burgers vullen met liefdadigheid een structureel overheidstekort op, en dat wekt niet eens verontwaardiging op. Dat getuigt van een zekere beleidsmoeheid

Veel kinderen en jongeren doen het goed. De meerderheid groeit op zonder overmatige kopzorgen of uitdagingen. Onlangs berichtte De Standaard nog: ‘Nee, jongeren denken niet alleen aan zichzelf. En corona kreeg ze niet klein’ (6 februari 2024). Hoewel onze jongeren op school voor bepaalde vakken misschien niet meer zo goed presteren als voorheen, behoren ze nog steeds tot de beste scholieren en studenten ter wereld. Ze zijn onze trots. Het is een optimistische kijk op een complexe realiteit, maar in Vlaanderen zijn veel kinderen gelukkig zonder dat ze zich vroegtijdig bedreigd voelen. 

JEUGDHULP IN CRISIS 

Daarnaast bestaat er een kleinere maar toch aanzienlijke groep jongeren die in vergelijking met de meerderheid ernstig benadeeld is. Het is geen homogene groep, omdat hij bestaat uit jongeren die met de meest uiteenlopende moeilijkheden kampen.  Te veel kinderen zijn dagelijks het slachtoffer van mishandeling en durven daar niet mee naar buiten te komen; te veel kinderen zijn eenzaam; te veel jongeren halen geen getuigschrift of diploma op hun achttiende; te veel kinderen groeien op in armoede; te veel kinderen en jongeren in ernstige problemen vinden geen geschikte of helemaal geen opvang. En die opsomming is nog niet volledig. Wie hier meer over wil weten, kan de Pano-uitzending ‘Jeugdhulp in crisis’ (VRT, 20 december 2023) herbekijken. Het aantal crisisvragen in de jeugdhulp is de afgelopen vijf jaar overigens met veertig procent gestegen.  

Veel van de kinderen en jongeren die in moeilijke omstandigheden opgroeien, proberen hun situatie verborgen te houden. Gelukkig wordt er ook steeds minder in stigmatiserende termen over hen gecommuniceerd. Wanneer we het hebben over jongeren die delinquente feiten hebben gepleegd of moeilijk in de omgang zijn, gebeurt dit met grote omzichtigheid. Maar hoe genuanceerd hun harde realiteit ook wordt belicht, het is geen geheim dat velen van hen niet (tijdig) de benodigde hulp of ondersteuning krijgen. Sommige schattingen over het aantal kinderen met expliciete hulpvragen en -behoeften zijn zeer hoog. Volgens sommige bronnen kan dit percentage oplopen tot meer dan twintig of zelfs dertig procent, terwijl mildere schattingen spreken over tien tot vijftien procent van de 1.832.692 kinderen en jongeren in Vlaanderen. Dat gaat dan over 183.000 tot 274.500 jongeren. 

De overheid is zich bewust van de situatie en tracht die met aanzienlijke middelen aan te pakken. De beleidsdomeinen Onderwijs en Vorming en Welzijn, Volksgezondheid en Gezin vormen samen 55% van de totale Vlaamse begroting. Om dit in concrete cijfers uit te drukken: van de 64 miljard euro waarover de Vlaamse regering beschikt, gaat respectievelijk 18,7 miljard en 16,7 miljard euro naar onderwijs en zorg. De budgetten van deze domeinen zijn gestaag gegroeid door de jaren heen, wat zeker niet evident is. Het budget voor kinderopvang is recent bijvoorbeeld met maar liefst 270 miljoen euro verhoogd tot een totaal van ongeveer 1 miljard euro. Verwacht wordt dat dit bedrag in de nabije toekomst nog verder zal toenemen, en terecht. Kwalitatieve kinderopvang kan namelijk veel problemen bij kinderen voorkomen.

DE OVERHEID HEEFT WEL GELD, MAAR TE KORTE BEENTJES 

Ondanks de enorme hap uit de begroting, de maatschappelijke erkenning van de moeilijkheden van jongeren en de ontelbare inspanningen van talloze mensen, slagen we er nog steeds niet in om alle kinderen de minimale noodzakelijke ondersteuning of hulp te bieden. We schieten nog altijd tekort. Praat met leerkrachten, opvoeders, therapeuten en ze zullen deze harde waarheid onderschrijven, zonder afbreuk te doen aan de bestaande goede praktijken. Is deze situatie wel in overeenstemming met een vooruitstrevende samenleving die over voldoende middelen beschikt? Of moeten we erkennen dat we op dit vlak weinig tot geen vooruitgang boeken? 

Dit falen van onze samenleving wordt pijnlijk zichtbaar door initiatieven als de Warmste Week die eind 2023 in het teken van jeugdzorg stond en 8.790.633 euro heeft opgebracht. Burgers vullen met liefdadigheid een structureel overheidstekort op, en dat wekt niet eens verontwaardiging op. Dat getuigt van een zekere beleidsmoeheid. Bovendien is meer geld helemaal geen garantie op voldoende hulpverlening. Zou het dan niet beter zijn om de brede bevolking rechtstreeks bij het beleid te betrekken als uitstekende deskundigen op het gebied van onderwijs en zorg? Dit moet niet via de gebruikelijke verkiezing van volksvertegenwoordigers voor het parlement verlopen, maar door middel van burgerparticipatie.

BURGERPANELS TAPPEN UIT EEN ANDER VAATJE

Het Centraal-Afrikaanse gezegde ‘Alles wat je voor mij doet zonder mij, doe je tegen mij’ benadrukt een belangrijke waarheid: het besturen van een volk zonder hun betrokkenheid kan nooit volledig succesvol zijn, hoe goedbedoeld ook. De huidige en toekomstige inrichting van de samenleving vereist een directe dialoog tussen burgers, politici en deskundigen. Burgers bieden vanuit de dagelijkse realiteit inzicht aan experts en beleidsmakers, terwijl zij op hun beurt een meer genuanceerd begrip van het beleid ontwikkelen. Dit model van burgerparticipatie is al enige tijd in opkomst, met talloze projecten over de hele wereld die de participatieve democratie bevorderen. 

Het besturen van een volk zonder hun betrokkenheid kan nooit volledig succesvol zijn, hoe goedbedoeld ook 

David Van Reybrouck pleit al sinds 2013 voor het principe van burgerparticipatie. Zijn boek Tegen verkiezingen is een krachtig pleidooi voor deliberatieve democratie, waarbij burgers worden geselecteerd via loting en vergoed worden voor hun inspanningen. De burgerpanels vervangen de representatieve democratie niet maar vullen haar aan. Verschillende projecten, gericht op wetgevingswijzigingen, hebben al succesvolle resultaten opgeleverd, zoals een project in IJsland dat leidde tot een effectieve grondwetsherziening na een referendum. 

Het vergroten van vertrouwen tussen overheid en burgers, instellingen en gebruikers, leerkrachten, opvoeders, therapeuten en ouders en jongeren kan echter aanzienlijke voordelen bieden voor de betrokken beleidsgebieden. Helaas zijn er momenteel geen politieke partijen die serieus overwegen om het gedeeltelijke falen van onderwijs en zorg voor te leggen aan burgerpanels. Je zou nochtans denken dat het voldoende reden is voor een vernieuwing van de besluitvorming en besteding van de niet geringe budgetten. Zijn onze kids dan niet altijd heilig? 

Jean-Pierre Vanhee